Kristien Hemmerechts - Alles verandert

Recensie van Roosje 

Uitgeverij de Geus 

Op zoek naar Coetzee? 

    

‘Ze slaapt onrustig, schrikt bezweet uit beklemmende dromen wakker, dwingt zichzelf tot zeven uur in bed te blijven liggen. Ze pakt haar dildo, denkt aan de dokter, beeldt zich in dat hij het doet.’  

Iris  

Hoofdpersoon Iris Verdonck (Nomen est omen? Of what's in a name?) is docente Vergelijkende Literatuur en Cultuur. Zij bespreekt met haar studenten literair werk (ook wel films of toneelstukken); die werken worden onderworpen aan de zogenaamde TransSexLit-test. De centrale vraag, die de studenten in een paper moeten onderzoeken en beantwoorden is: wat gebeurt er als je de geslachten omkeert? Als mannelijke personages vrouwelijk worden en eventueel andersom. 

Een van de studenten wil namelijk Vijftig tinten grijs aan de TransSexLit-test onderwerpen. De boeken die Iris behandelt in de les zijn: In ongenade van J.M. Coetzee; Lolita van V. Nabokov; Madame Bovary van G. Flaubert. 

Iris is een vrouw van middelbare leeftijd; net als David Lurie uit In ongenade is ze 52 jaar. Haar leven is niet over rozen gegaan: twee maal gescheiden, de omgang met haar zoon is niet goed, die met haar dochter is beter, ze heeft weinig vriendinnen - haar beste vriendin is dood - geen minnaars en zelfs haar sekstherapeut heeft zijn parktijk opgedoekt. Mensen vinden haar autoritair en arrogant. Aan haar zelfbeeld schort het een en ander. 

Lust 

Wellicht zijn het deze omstandigheden die haar lusten doen ontvlammen voor haar Poolse studente en protégé Agnieszka Bednarek. Dat Iris lusten heeft wordt niet onder stoelen of banken gestoken. Sterker nog, zij is een slaaf van haar vleselijke lusten. Slechts eenmaal beantwoordt Agnieszka haar verlangens. Dildo's staan overal in het huis: van rubber, van Merano-glas (sic!), van ivoor, net  als de pornoblaadjes wellicht van Iris mannelijke TransSexLit-partner David Lurie.  

Hoe dan ook, Iris laat zich volledig gaan en komt daardoor in problemen. Agnieszka doet een zelfmoordpoging (werkelijk?) en haar in het Nederlands gestelde afscheidsbrief verschijnt op Facebook. Daardoor ziet de universiteit zich genoodzaakt Iris te laten verschijnen voor een tuchtcommissie. In de hoorzitting bekent zij schuldig te zijn, maar spijt kan ze niet hebben. Een verklaring geeft zij evenmin; de decaan vraagt haar: ' Een verklaring, Iris. Hoe is het mogelijk dat iemand die haar hele leven mannelijk misbruik heeft aangekaart, nu precies hetzelfde doet?' Iris gaat niet overstag. 

Xenofoob  

Noodgedwongen gaat Iris een tijdje wonen bij haar zoon, die housekeeper is op een landgoed. Hier begint het tweede deel van de roman. Hier is een andere problematiek aan de orde. Agnieszka is zeker nog niet vergeten noch zijn de dildo's thuisgebleven, maar analoog aan Coetzees boek gaat het in dit deel meer over de problematiek tussen verschillende bevolkingsgroepen, de Vlamingen en de vluchtelingen uit het Vlaamse AZC en het Somalische echtpaar dat met zoon Peter op het huis past.

Peter vertrouwt de man Imamu volledig, net als de dochter van David Lurie haar oppasser vertrouwt; Iris is sceptischer, misschien wel op het xenofobe af, minzaam maar neerbuigend. In plaats van drie mannen bij Coetzee zijn het hier drie zwarte vrouwen, Schikgodinnen wellicht, die Iris kwaad doen. 

Iris kan het niet afleren voor anderen te willen zorgen, hen te betuttelen. Zo wil ze op vriendelijke voet komen met Imamu's vrouw Aminia, wier naam niet voor niets lijkt op Iris' overleden hartsvriendin Amalia. Zij kan niet tot Aminia doordingen en komt niet verder dan: 'Ze pakt haar portemonnee, haalt er een briefje van 50 euro uit. 'Voor je werk.' Het briefje verdwijnt in Aminia's handpalm. Gehurkt zit ze bij het vuur, uitdrukkingsloos.' (p. 282) 

Spiegelen

Het is vanzelfsprekend geen toeval dat Kristien Hemmerechts de roman In ongenade aan haar eigen TransSexLit-test onderwerpt. Hemmerechts schrijft feitelijk een paper voor docente Iris, terwijl Hemmerechts de schepper is van het personage Iris. (Het boek van) Hemmerechts en Iris verwijzen naar elkaar en spiegelen elkaar.   

Iris vertelt haar leerlingen: 

'Alles verandert als je het geslacht van de personages verandert. Het verhaal (Lolita, rdv) is weinig realistisch, en dat hoeft ook niet, maar met een vrouw van middelbare leeftijd in de rol van Humbert en een twaalfjarige Lolita wordt het een farce, een satire of burleske' (p. 47).

In dit citaat wordt enerzijds de titel van Hemmerechts roman verklaart, anderzijds duidt dit tegelijk aan tot welke genre deze roman van Hemmerechts hoort: de burleske. Weliswaar is Coetzees roman haar blauwdruk, maar Iris heeft wel degelijk ook trekken van Humbert uit Lolita en ook lijkt haar leerling Agnietszka met haar 'madonnagezichtje' (p. 25) wel iets van een Lolita te hebben.  

Het is dus ook een boek om te lachen. Omgekeerde genderrollen, veel seks, het uitvergroten van situaties, overtrokken reacties, weinig psychologische verklaringen.  

Gedurfd 

Deze roman van Hemmerechts is een gedurfd experiment. Vrouwelijke seksualiteit, het denken en schrijven daarover zijn haar vertrouwd. De rondslingerende dildo's zijn enerzijds een grappig motief, een equivalent van mannelijke pornoboekjes, anderzijds een statement voor vrouwelijke seksualiteit. Ook het tonen van lesbische verhoudingen in dit boek op een bijna achteloze wijze, alsof je er gewoon voor kunt kiezen: goed, nu neem ik een vrouw en dan misschien weer een man, getuigt van durf.  

Het probleem van vluchtelingen in het huidige Europa pakt Hemmerechts evenmin met fluwelen handschoentjes aan. En ook hierin gaat Hemmerechts over the top. 

‘Ze stopt de dildo in haar zak, loopt naar haar paard, draait zich om naar Aminia, geeft haar een laatste kans om te zeggen: neem me mee. 

‘Dag, Aminia.’ 

Ze pakt haar portemonnee, haalt er een briefje van 50 euro uit. 
‘Voor je werk.’ 

Het briefje verdwijnt in Aminia’s handpalm. Gehurkt zit ze bij het vuur, uitdrukkingsloos.’ (p. 282) 

Hoe dan ook: LEZEN DIT BOEK, dat sowieso, maar lees ook eens Hemmerechts vorige: De vrouw die de honden eten gaf.  

En mijn volgende boek wordt Coetzee's In ongenade :-).* 

Coetzee versus Hemmerechts 

Inmiddels heb ik al lang en breed Coetzees In ongenade gelezen. En dat boek blijft me bij, het zindert rond in mijn hoofd. Natuurlijk zijn er de gruwelijke passages, en daar word je echt onpasselijk van. Maar ook is het een vreemd verschijnsel dat de persoon van David Lurie eigenlijk gewoon een heel akelige man is en toch heb je de neiging sympathie voor hem op te vatten. Misschien nog meer voor hem dan voor zijn lesbische dochter. Ja, dat is toch weird? En nog steeds vind ik dat dit boek van Hemmerechts niet aan dat van Coetzee kan tippen, maar ik vind alles van Hemmerechts meer dan leesbaar. Ik ben een fan. Anderzijds was het Hemmerechts bedoeling waarschijnlijk niet een navolging van zijn boek te schrijven. Zij doet een experiment. En dat experiment is meer dan geslaagd. 

Foto: Mike Nicolaassen

Over de auteur 

Kristien Hemmerechts (Brussel, 27 augustus 1955) is een Vlaams schrijfster. Ze studeerde Germaanse filologie aan de Universitaire Faculteiten Sint-Aloysius (de tegenwoordige Katholieke Universiteit Leuven campus Brussel) en aan de Katholieke Universiteit Leuven. In 1986 promoveerde zij op het proefschrift A Plausible Story and a Plausible Way of Telling It: A structuralist analysis of Jean Rhys's novels.

Zij debuteerde in 1986 als schrijfster van fictie met drie Engelstalige verhalen in de bundel First fictions, Introduction 9' bij de Engelse uitgeverij Faber and Faber. Haar Nederlandstalige debuut en eerste korte roman was Een zuil van zout uit 1987, bij uitgeverij Houtekiet, waarvoor zij de driejaarlijkse Prijs voor het proza, van de provincie Brabant ontving. In 1990 kreeg zij de Vlaamse driejaarlijkse Prijs van de Vlaamse gemeenschap voor verhalend proza. Vanuit Nederland volgden in 1993 een nominatie voor de AKO Literatuurprijs voor Kerst en andere liefdesverhalen, en de eerste Frans Kellendonk-prijs voor haar gehele oeuvre.  

Hemmerechts schrijft romans, verhalen, reisverhalen en essays. Ook heeft zij een aantal scenario's voor korte films geschreven. Constante in haar fictiewerk is het thema van het menselijk onvermogen: door verlies en gebrekkige communicatie zijn haar personages vaak niet in staat greep op hun leven te krijgen en blijvende, bevredigende relaties aan te gaan. Ze blijven vaak met hun hoofd in het verleden hangen en worden geteisterd door gevoelens van vervreemding, eenzaamheid en schuld. Hoewel die vervreemding hier ook geldt, biedt seks vaak wel een vlucht uit die dagelijkse werkelijkheid (in De kinderen van Arthur wordt seks 'de pijnstiller van het leven' genoemd). 

Hemmerechts maakt in haar boeken vrij veel plaats voor de beleving van de (vrouwelijke) seksualiteit, waardoor zij er vroeger nog weleens van beschuldigd werd bewust te willen provoceren. 

De vrouw die de honden eten gaf (2014), geïnspireerd door de zaak Dutroux, deed veel stof opwaaien, vooral in Vlaanderen, waar Hemmerechts verdacht werd van sensatiezucht. In Nederland was de ontvangst rustiger. De roman verscheen in het Frans bij Galaade en Livre de poche. 

Haar stijl en techniek kenmerken zich door een tamelijk afstandelijke registratie van gebeurtenissen en gedachtes; rechtstreeks ingrijpen in een verhaalgebeurtenis doet zij nauwelijks. Zij toont – zonder te moraliseren – personages en gebeurtenissen die vastlopen. Vaak vertrekken haar romans vanuit een eenvoudig en herkenbaar gegeven (een sterfgeval, een scheiding), waar vervolgens verschillende verhaallijnen en personages omheen opgezet worden die een complex netwerk opleveren. 

In oktober 1992 werd Hemmerechts deeltijds hoofddocente Engelse letterkunde aan de Katholieke Universiteit Brussel (nu de KU Leuven campus Brussel). Sinds februari 1999 doceert ze ook creatief schrijven aan het Herman Teirlinck Instituut in Antwerpen, tegenwoordig Hogeschool Antwerpen Departement Dramatische Kunst genaamd. (Wikipediia) 

   

Auteur: Kristien Hemmerechts 

Verschijningsdatum: augustus 2015 

ISBN: 9789044534245 

Genre: Fictie 

Uitgever: de Geus 

282 pagina's