Anne Weber - Annette, een heldinnenepos

Verzet is een eenmalig besluit

Annette, een heldinnenepos is het imposante verhaal van Annette Beaumanoir (1923-2022), geboren in Bretagne en opgegroeid in een gelukkig en sociaal nest. Op hoogbejaarde leeftijd ontmoet ze auteur Anne Weber aan wie ze haar leven uit de doeken doet. Deze heeft gekozen om het te verpakken in een verhalend prozagedicht, zonder rijm.

Marjon Nooij

Een gevoel van onrechtvaardigheid is Annette met de paplepel ingegoten. Ze '[…] is pacifist tot ze op haar vijftiende liever terrorist wil worden' en kan dan niet bevroeden dat ze er niet ver naast zit.

Wanneer er in 1936 vrouwen uit het Spanje van Franco vluchten, kunnen ze rekenen op hulp van het gezin Beaumanoir.

Al op haar zeventiende, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, sluit ze zich aan bij het verzet en smokkelt ze haar eerste pakje. Ondertussen begint ze een studie medicijnen, 'terwijl ze ganshartig droomt van een lotsbestemming, van offers en heldendaden.' Tegen de regels van haar opdrachtgevers in weet ze toch twee Joodse kinderen te redden van een aangekondigde razzia. Het paradoxale hierbij is dat ze dezelfde dag haar eigen ongeboren kindje in handen geeft van een engeltjesmaakster.

Een ontmoeting met een trotskist voedt haar socialistische hart, wekt haar interesse voor het communisme en ze sluit zich hierbij aan.

'[…] alles staat op zijn kop in haar

nieuwe leven: wat vroeger slecht was – liegen,

spioneren, stelen – is nu goed, simpelweg

zolang het doel goed is waarvoor je het doet.'

Beaumanoir leeft in angst en euforie, met gevaar voor eigen leven streeft ze haar ideologie na en haar levensmissie om degenen die in nood zitten te helpen. Ze is een held – wordt na de oorlog door de Yad Vashem onderscheiden – maar blijft daar zelf vrij nuchter onder.

Tijdens een vakantie in 1954 naar Algerije ziet ze de gevolgen van de Franse overheersing en biedt ze haar hulp aan de onafhankelijkheidsbeweging FLN, door koffers geld te transporteren. Wanneer ze tijdens een van haar missies, verdacht van terrorisme wordt opgepakt en tot tien jaar gevangenisstraf veroordeeld, is ze zwanger. Ze mag haar bevalling thuis afwachten en weet te ontsnappen naar het soevereine buurland Tunesië, waar ze haar werkzaamheden voortzet als arts.

Op virtuoze wijze speelt Weber met de taal, gooit uitdrukkingen door elkaar, lardeert het geheel met citaten van Beaumanoir zelf. Ze is er met deze biografie in geslaagd haar eerbied voor de heldin te tonen, maar het niet onnodig sentimenteel of zwaarmoedig te maken, door met haar eigen emoties op afstand te blijven en onnodige opsmuk achterwege te laten; ondanks de overweldigende en ontroerende levenswandel van Beaumanoir weet ze het luchtig te houden door – wanneer het gepast is – humor te verweven door de tekst en richt ze zich meer dan eens tot de lezer of nuanceert ze wat ze heeft geschreven. Ze heeft weliswaar gekozen voor de vorm van een heroïsch epos, maar heeft zich niet krampachtig gehouden aan een vast ritme en gunde zichzelf voldoende vrijheden om de memoires van de vrijheidsstrijdster te vormen tot een prettig leesbaar 'heldinnendicht'.

Een indrukwekkend mens heeft een erepodium gekregen voor haar strijd tegen onrechtvaardigheid.

Titel: Annette, een heldinnenepos

Auteur: Anne Weber

Vertaling: Anne Folkertsma

Pagina's: 224

ISBN: 9789083146867

Uitgeverij Orlando

Verschenen: januari 2022

Onbekende auteur - De val van de Taira

Recensie door Eric Waut
Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep

Een waanzinnig knappe vertaling met fenomenale toelichting
 

“Wie altijd zekerheid wil, net als een jager of visser, en wie onbekend terrein vermijdt, zal nooit een veldslag winnen.”

Bij het lezen van dit verhaal over de strijd van twee machtige clans in Japan, de Taira en de Minamoto, wordt men ondergedompeld in een wereld die enerzijds gedreven is door meedogenloze razernij en anderzijds verfijnde beleving van religie en literatuur. Het is een oorlogsepos dat zich afspeelt in de tweede helft van de twaalfde eeuw. Op dat moment is de macht van Taira-clan, onder leiding van Taira Kiyomori, op zijn hoogtepunt. Hij heeft tal van familieleden en beschermelingen gepositioneerd op enkele belangrijke postjes en laat op gegeven moment een ander sterk figuur, voormalig keizer Go-Shirakawa, opsluiten.

Uiteindelijk komt het tot een confrontatie met de Minamoto-clan waarbij na enkele militaire nederlagen de Taira-clan langzaam zijn macht verliest. In deze kroniek is het niet zo dat de overwinnaar wordt geprezen. Neen, het lijkt eerder een beschrijving van een kantelmoment in de Japanse geschiedenis. Het is vooral een raamvertelling, naast de intriges en krijgsverrichtingen worden diverse andere verhalen en legenden, maar vooral een prachtige beschrijving van de maatschappij zelf op dat moment, weergegeven. De aandachtige lezer ontdekt met andere woorden heel wat meer dan deze strijd tussen de twee clans.

Historische figuren

De val van de Taira geeft dus het verhaal weer van de strijd tussen twee machtige clans. Er komen tal van historische figuren in voor zoals Go-Shirakawa (1127-1192). Hij is wel geen keizer meer op het moment dat het verhaal begint, doch is achter de schermen nog steeds een zeer belangrijk persoon. Hij kiest uiteindelijk partij voor de Minamoto-clan.

Verder is er het hoofd van de Taira-clan: Taira Kiyomori (1118-1181) die bij momenten onverbiddelijk is en uiteindelijk het slachtoffer is van zijn eigen hoogmoed.

De Minamoto-clan wordt bij de machtsovername geleid door Minamoto Yoritomo (1147-1199); intiteel was hij verbannen, doch kan dus later beginnen aan de succesvolle opstand. Hij is de stichter van het Kamakura-shogunaat.

Maar de meest boeiende figuur is toch wel Minamoto Yoshitsune (1159-1189), halfbroer van Minamoto Yoritomo. Hij behaalt de overwinningen op het slagveld, maar wordt slachtoffer van roddel en raakt in ongenade bij zijn halfbroer. Deze en nog andere figuren nodigen de lezer uit om verdere opzoekingen te doen over de geschiedenis van Japan.

Gebruik en zeden

Hofcultuur blijkt zo belangrijk te zijn. Iemand die bepaalde regels niet respecteert loopt enorme risico’s. Zo is er het verhaal van Taira Tadomori, vader van Taira Kiyomori, die omwille van plannen van een aanslag die hij had vernomen voor alle zekerheid een dolk had meegenomen naar het paleis. Dit werd hem zeer kwalijk genomen toen één en ander werd ontdekt (zie Boek I, 2).

Of de beschrijving van het gebruik, bij de aristocratie (zowel mannen als vrouwen), hun tanden zwart te verven, niet alleen om esthetische redenen, doch ook om tandbederf tegen te gaan.

Architectuur

Het is een meerwaarde bij het lezen van dit boek dat men details leert over bepaalde gebouwen. Door verder op zoek te gaan via internet komt men al gauw een heel verhaal op het spoor. Zo komt zijdelings op gegeven moment het Imagumano-schrijn twee keer aan bod in dit boek. Dit was gebouwd in 1160 in opdracht van Go-Shirakawa. Nu blijkt dit nog steeds te bestaan. Meer nog, er zou een boom staan waarvan het verhaal gaat dat Go-Shirakawa, deze nog geplant heeft. (1)

Of, het Itsukushima-schrijn dat na een visioen die Taira Kiyomori had grondig werd herbouwd ingevolge zijn opdracht (Boek III,5). Het is nu vooral gekend voor de beroemde torii-poort. (2) Heel wat van deze tempels of andere gebouwen komen aan bod.

Maar de mooiste passage is de omschrijving van een tuin.

“In de tuin tierden welig de jonge gewassen. Groene wilgentakken zwaaiden in de wind, en het eendenkroos op de vijver leek wel brokaat dat lag te drogen in de zon. Om de pijnbomen op het eilandje slingerden zich golven van blauweregen, en tussen het vele groen zag de late kers er nog heerlijker uit dan de eerste bloesems van het jaar. Op de oevers bloeiden tal van kerriarozen, en door de wolkenlagen weerklonk het lied van de kleine koekoek uit de bergen, die dolblij leek vanwege het hoge bezoek.”

Literatuur als alternatief voor het krijgsgeweld

“Heike monogatori” is vooreerst het verhaal over de strijd tussen twee machtige clans. Er is af en toe wel wat wapengekletter en er zijn prachtige omschrijvingen van veld- en zeeslagen. Evenwel komen er mooie passages in voor die met oorlogsgeweld weinig te maken hebben. Afwisselend proza en poëzie. Zeer leuk om te lezen, met dikwijls heel wat toelichting vanwege de vertaler.

Zo is er een ontroerend mooie passage wanneer heer Taira Koremori afscheid neemt van zijn vrouw als de Taira vluchten uit de hoofdstad (Boek VII, 14).

“Haar gelaat was zo fris als perzikbloesems onder de dauw; haar blozende witbepoederde wangen benadrukten de bekoorlijkheid van haar ogen; haar haren waren als wilgetakken in de lentebries – een grotere schoonheid kun je je niet indenken.” 

En... hij laat zich door haar overhalen zijn gezin toch mee te nemen. Dit gaat echter niet door wanneer zijn medestrijders dit ontdekken.

Eén van de mooiste passages van De val van de Taira is terug te vinden in het laatste deel: “Het boek der geïnitieerden”. Het is het verhaal van Kenreimon-in. Zij is een voormalig keizerin en heeft zich teruggetrokken in een klooster waar ze onder meer bezoek krijgt van de voormalige keizer Go-Shirakawa. Ze hoorde tot de Taira-clan en staat bij wijze van spreke symbool voor het einde van hun heerschappij.

“Terwijl Kenreimon-in schreiend zat te mijmeren over het verleden en de toekomst, hoorde zij de roep van een kleine koekoek, waarop ze dichtte:

Vooruit dan,

kleine koekoek,

we vergelijken onze tranen, want

ook van mij hoor je hier slechts

een droeve klacht!“

Over de vertaling

Het betreft hier een vertaling van “Heike Monogatori”. Het werd in 1371 gedicteerd door Akashi Kakuïchi die afkomstig was uit een lange reeks van blinde barden, gespecialiseerd in voordrachten van dit verhaal. Het bestaat uit dertien boeken (tekstrollen) met meestal 10 à 20 hoofdstukken. Het is, zoals reeds eerder aangehaald, een raamvertelling, waarbij naast het verhaal hoofse romances, Chinese legenden en religieuze verhalen aan bod komen.

De vertaling werd verzorgd door Jos Vos (1960). Hij is gekend voor de vertaling van heel wat andere werken van de klassieke Japanse literatuur. Bekend zijn de reisdagboeken van Matsuo Bashõ (1644-1694) die verschenen in de bekende reeks privé-domein bij de Arbeiderspers. Verder ook nog de vertaling van Het verhaal van Genji van Murasaki Shikibu, Eeuwige reizigers (een bloemlezing van klassieke Japanse teksten) en nog veel meer (3). En eerlijk... dit is echt een waanzinnig knappe vertaling. Een kenner aan het woord. Regelmatig worden bepaalde gebeurtenissen of literaire uitstapjes van commentaar voorzien in een voetnoot. Ook de toelichting is fenomenaal. Je leert heel wat van de klassieke Japanse literatuur.

Uitgave

Dit werk is recent in harde kaft, mooi gebonden met prachtige omslag, uitgegeven door uitgeverij Atheneum-Polak & Van Gennep. Het is een echte klassieker, de naam meer dan waard. Ga niet op reis naar Japan alvorens je dit boek hebt gelezen!

Voetnoten

1) https://kyoto-universal.jp/en/universals/detail.php?lid=1161

2) https://www.worldhistory.org/Itsukushima_Shrine/

3) https://www.katernjapan.nl/jos-vos-vertaler-aangenaam/

Titel: De val van de Taira (Heike Monogatari)

Auteur: onbekend

Pagina’s: 672

ISBN: 9789025309848

Uitgeverij Atheneum-Polak & Van Gennep

Verschenen: maart 2022

Willa Cather - O pioniers

Recensie door Roosje de Vries
Uitgeverij Karmijn

Een roman over een sterke vrouw

Nebraska, circa 1880, een plaatsje met de naam Hanover, op een winderig plateau in de Divide - de waterscheiding in Zuid-Centraal-Nebraska. Sneeuwklokjes, een groepje lage gebouwen, een grijze prairie onder een grijze hemel. Dat is het decor voor O pioniers!, de debuutroman van Willa Cather uit 1913. Onthoud dat jaartal: 1913!

Willa Sibert Cather (1873–1947) was een Amerikaanse schrijfster. Ze beschreef onder meer de Great Plains in verschillende van haar romans, zoals O Pioneers!, My Ántonia en The Song of the Lark.

Op de stoep voor een sombere winkel zit een Zweeds jochie koukleumend te huilen. Hij heet Emil en is een van de hoofdpersonen van deze roman. Zijn kleine poesje is de top van een telegraafpaal in gevlucht. Zijn grote zus, Alexandra, doet, gekleed in mannenkleren, boodschappen. Zij vraagt haar vriend Carl Linstrum het poesje te redden. Dit zijn de drie mensen die een grote rol spelen in deze roman. Het is het land van voornamelijk Zweden, Bohemers en Fransen. De kleine Emil speelt met de kleine Marie.

Emil en Alexandra hebben twee broers, Lou en Oscar, die de oudste is. Hun vader, John Bergson, ligt op sterven. In deze barre omstandigheden - de hypotheek is nauwelijks afgelost - kan de vader niet gemist worden.

‘In elf lange jaren had John Bergson maar weinig indruk kunnen maken op het wilde land dat hij was komen temmen. Het was nog steeds een wild wezen dat zijn nare buien had, en niemand wist wanneer je die kon verwachten of waarom ze kwamen,’ (2022: 19)

Het leven van de pioniers is hard. Ik moest ook denken aan de romans van Annie Proulx en ook die van Steinbeck; het leven van pioniers is voor veel Amerikaanse auteurs inspiratie geweest voor romans en verhalen. Vrijwel de meesten van die pioniers waren in het oude land handwerkers geweest, geen boeren in ieder geval.

John bespreekt veel zaken met zijn dochter, meer dan met zijn zoons. Alexandra lijkt op haar intelligente en doortastende grootvader. Zij las de kranten en volgde de beursnoteringen. Op zijn sterfbed geeft hij zijn dochter de zeggenschap over het bedrijf en het land.

Vanaf het begin begin voel je dat er een zware dreiging hangt boven het gezin Bergson. Het land is zijn bewerkers niet bijzonder goed gezind. De verstandige Alexandra roept bij Lou en Oscar niet alleen maar dankbaarheid op. Een sterke vrouw is een bedreiging in een behoudende samenleving. Jaloezie, roddel, achterklap zijn Alexandra’s deel. Maar dat is ook niet het enige geluid dat klinkt. Alexandra is even zo goed een grote hulp in die plattelandssamenleving.

Cather vertelt subtiel en met grote nuance het verhaal van Alexandra en Emil en de bewoners van de Divide. Cather toont de schoonheid van het land, van de natuur, de bomen, de gewassen, de dieren en de mensen zonder daar (te) veel woorden voor nodig te hebben. Door de schoonheid en de zoetheid van die woorden en het succes van Alexandra’s ondernemingen lijkt de lezer enigszins in slaap te worden gewiegd als in een hangmat op een lome zomerse dag. En daarna slaat het noodlot meedogenloos toe. Veel woorden wil ik daaraan niet kwijt. Het is alsof de bliksem onvoorzien inslaat op een zonnige dag. Nou ja, een paar voortekenen zijn er al maar daar moet je wel oog voor hebben. En ik merkte al op dat je vanaf het begin die dreiging voelt. Het begin van de roman is een keiharde in medias res: winter, vrieskou, zielig klein poesje in de telegraafpaal en een vader die zich wentelt tussen de klamme doodslakens.

Cather heeft maar weinig woorden nodig - nogmaals - om situaties aan te duiden. En die woorden neigen naar poëzie. Bij gedichten gaat de lezer direct op zoek naar de achterliggende betekenis. Dat doe je in een roman minder snel. Daar laat je je leiden door de loop van het verhaal. Maar in deze roman hebben de woorden zeker een achterliggende betekenis.

Ongelooflijk is dat deze roman werd gepubliceerd in 1913. Dat geloof je echt niet. Zo modern, of misschien is beter: tijdloos - als in goede poëzie - doet deze roman aan. 

Dit is ook een roman om snel nog eens te lezen om de verborgen verbanden naar boven te halen. Er is maar weinig dat Cather uitlegt. Prachtig is dat. Over het algemeen houd ik er niet zo van als mij alles uitgelegd wordt door een auteur, behalve als die auteur Philip Roth heet of A.F.Th van der Heijden. De uitleg kan natuurlijk tot stijlfiguur gemaakt worden of zelfs tot thema, wat bij van der Heijden zeker het geval is.

Omdat Cather zo weinig uitlegt en zulke eenvoudige woorden gebruikt, lijkt het bijna alsof je te maken hebt met een simpele familieroman. En dat is niet het geval, of tenminste zeker niet alleen.

Zoek de verbanden. Proef de poëzie. Voel het drama en het noodlot, die groot zijn maar subtiel door de roman en de velden sluipen.

Titel: O pioniers!

Auteur: Willa Cather

Vertaling: Johannes Jonkers

Pagina's: 2016

ISBN: 9789492168320

Uitgeverij Karmijn

Verschenen: oorspronkelijk 1913; in Nederlandse vertaling maart 2022

Juan Carlos Onetti – De dood en het meisje

Het spleen van Onetti en een onopgelost mysterie 

Met de magnifieke novelle Afscheid van de Uruguayaanse auteur Juan Carlos Onetti (1909-1994) gaf Uitgeverij Kievenaar in 2021 het startsein voor het jaarlijks uitbrengen van een Onetti-vertaling en dit jaar is De dood en het meisje aan de beurt. Het indolente karakter van Onetti's bestaan – hij sleet zijn dagen het liefst op bed; whiskey en sigaretten binnen handbereik – heeft er waarschijnlijk toe geleid dat zijn werk, geheel onterecht, veel minder bekendheid heeft gekregen dan dat van andere Spaanstalige auteurs uit de twintigste eeuw.

De prettig leesbare vertaling en het illustratieve voorwoord van Maarten Steenmeijer zijn van grote meerwaarde om de novelle beter te duiden en te doorgronden.

Marjon Nooij

In het fictieve Santa María – waar men de kunst niet lijkt te verstaan om dagelijks de slingers op te hangen - vindt een consult plaats van notaris Augusto Goerdel aan de arts Díaz Gray. Helga Hauser, de vrouw van de notaris, mag onder geen voorwaarde een tweede keer zwanger worden en Gray geeft hem op nogal onorthodoxe wijze raad hoe hij zijn vrouw kan behoeden voor een volgende zwangerschap. Wanneer Helga tóch zwanger raakt – 'zij weet, net als ik, dat elke voorzorgsmaatregel een doodzonde zou zijn' – en overlijdt, ontkent de flegmatische Goerdel dat hij aanwezig was tijdens de conceptie.

'Uit de beweging van de zon zou Díaz Gray misschien hebben opgemaakt dat hij meer dan een uur opgesloten zat in het gemijmer dat in de plaats kwam van de gemiste siësta en de gebruikelijke slechte spijsvertering. Hij dacht niet aan de moorddadige bezoeker en ook niet aan de toekomst die in diens onbewogen betekenis besloten lag. Hij dacht niet voor zichzelf, voor niemand, zelfs niet voor een onmogelijke landloper, die misschien op het nabije strand rondzwierf of sliep.'

Vele nachten brengt Gray door het spelen van patience met foto's van zijn dochter. Zij is op driejarige leeftijd uit zijn leven verdwenen – wat daar de reden van is blijft een mysterie – en tot die tijd heeft hij zelf foto's van haar gemaakt. De foto's van de jaren na haar verdwijning krijgt hij met een zekere regelmaat anoniem per post toegestuurd. De ontgoochelde Gray ziet haar alleen opgroeien in de beelden, wat zijn treurnis eindeloos maakt. Haar gezicht werd 'met elk volgend jaar minder begrijpelijk voor mij, steeds minder van mij, steeds verder weg van iets wat zonder twijfel belangrijker was dan zij of ik: mijn liefde voor een meisje van drie jaar.'

Waar Afscheid een veel toegankelijker verhaal is, maakt de auteur het de lezer met de raadselachtige novelle De dood en het meisje verre van gemakkelijk en speelt hij wederom een obscuur spelletje.

Het mysterie zit 'm niet in het feit dat er een moord opgelost moet worden of de vraag wie er verantwoordelijk is voor de zwangerschap en de dood van Helga Hauser en haar ongeboren kind, maar de verwarring die het verhaal oproept. We zouden kunnen gissen dat haar man de moord op zijn geweten heeft, omdat dat hij de raad van zijn arts niet heeft kunnen opvolgen, vanwege zijn religieuze opleiding bij de Pater Bergner. Door middel van de 'kroniek van een aangekondigde dood', waar de novelle mee start, lijkt de godvruchtige Goerdel de aanstaande moord al te bekennen, maar het is ook heel goed mogelijk dat dit een hersenspinsel is van Gray.

Onetti maakt op magistrale wijze gebruik van de diverse personages die hij in zijn gehele oeuvre laat terugkomen. Zo voert hij in De dood en het meisje de duistere Juan Maria Brausen op – ook wel met Stichter of God aangeduid. Deze Stichter heeft in een eerdere roman het stadje Santa María en het personage Gray verzonnen.

'Brausen heeft mij misschien wel in Santa María ter wereld gebracht met een voor mij altijd onverklaarbaar verleden van dertig of veertig jaar.'

Het vernuftige opbouwen van de verhaallijnen zonder veel chronologie en het veelvuldig wisselen van het vertelperspectief, zetten de lezer meer dan eens op het verkeerde been – hoe de verhaallijnen zich tot elkaar verhouden blijft schimmig. Zelfs binnen een hoofdstuk kan het perspectief ineens verschuiven van de eerste naar de derde persoon en blijft het onduidelijk of er sprake is van een betrouwbare verteller en welk personage aan het woord is. Een herlezing zal er derhalve niet voor zorgen dat er duidelijkheid wordt geschapen – de lezer wordt hoogstens van het ene verkeerde been op het andere gezet.

De dood en het meisje is een mysterieuze en briljant gecomponeerde, droefgeestige novelle om te herlezen en nog eens heerlijk op te kauwen, want Onetti daagt je uit en geeft nergens een sluitend antwoord.

De recensie van Juan Carlos Onetti's Afscheid is hier te lezen.

Titel: De dood en het meisje

Auteur: Juan Carlos Onetti

Vertaling: Maarten Steenmeijer

Pagina's: 96

ISBN: 9789083046778

Uitgeverij Kievenaar

Verschenen: februari 2022