T.S. Eliot-Het barre land

Boekverslag door Roosje

Uitgeverij De Bezige Bij

April is the cruellest month: een persoonlijk leesverslag

 

Eindelijk las ik het beroemdste gedicht van TS Eliot: The Waste Land, vertaald door Paul Claes als Het barre land*.

Van harte kan ik de aantekeningen en commentaren van Paul Claes bij The Waste Land aanbevelen. Ik ga dat niet nog eens dunnetjes overdoen of misschien toch heel erg dunnetjes. Dat kan ik ook helemaal niet. Graag geef ik een persoonlijk verslag. Het is bovendien mijn ervaring dat het vaak prettig is te lezen hoe anderen een boek ervaren hebben, hoe zij het gelezen hebben en welke gedachten er bij hen bovenkwamen. Ik heb dat eerder gedaan met o.a. de Ilias van Homeros. 

Terwijl ik Het barre land aan het lezen was, zocht en vond ik na een een flinke poos mijn oude boek over Engelse literatuur van de middelbare school. Even helemaal terug in die tijd was ik, en ik merkte weer hoeveel problemen ik had met Engels, hoe moeilijk ik die taal vond. Duits en Frans waren ook moeilijk maar toch makkelijker voor mij. Wij denken vaak dat Engels makkelijk is omdat het de lingua franca van de westerse wereld is.

Ik citeer uit mijn boek:

‘Then, in 1922, appeared The Waste Land, which has been called one of the great landmarks in English poetry, and the most influential poem of the 20th century.

In this extremely difficult poem, full of quotations from the work of a great variety of writers, including Dante and Shakespeare, and other Elizabethan dramatists, the early descriptions of the emptiness of life in the 20th century have developed into an overwhelming vision of an altogether sterile, fragmented civilization, for which there is little hope. The most positive gesture the poet can make towards the end of the poem is to ask the doubtful question:

Shall I at least set my lands in order?’**

Dit gedicht lazen wij in de klas niet, het was te moeilijk en te lang. We lazen ander werk van Eliot, Murder in the Cathedral en het korte gedicht Little Gidding IV.

De opening van het gedicht ‘April is the cruellest month...’ heeft al die tijd in mijn hoofd gezeten, als een soort poëtische mantra. Begrijpen deed ik het eerlijk gezegd niet, maar juist daardoor kreeg het een geheimzinnig fluïdum, leek het een diepe wijsheid in zich verborgen te houden. En in zekere zin is dat ook zo. Claes meent dat het onder andere te maken heeft met het feit dat mensen op alle niveaus, geen zin hebben om uit hun winterslaap te komen (parafraseringen zijn geheel voor mijn rekening, rdv), om naar buiten te gaan om te kijken hoe ‘the lilacs’ uit de dode akker met behulp van ‘spring rain’ te voorschijn dartelen. Niet vooruit te branden vanuit hun comfortabele bedden of hun aangenaam warme slaapbanken (grapje: let op de assonance van a en aa), geen nieuwe energie, geen voortvarende activiteit. Niets, geen zin, neerslachtig, versuft, dor, onvruchtbaar. Lazer op met je voorjaarsbuitje en je ontluikende bloemetjes. Laat me lekker in mijn eigen vuile sop gaar koken.... (Eliot was dol op slang en Cockney; hij gebruikte het in dit gedicht ook).

Hierboven gebruikte ik het begrip ‘op alle niveaus’; dat heeft te maken met het bereik van het gedicht. Je zou eenvoudig kunnen zeggen: makro-, meso- en microniveau. De mensheid in de beschaafde wereld in dit tijdsgewricht in het algemeen, het Engelse volk na WOI en de dichter (in concreto en in abstracto, zoals Claes poogt aan te tonen in zijn noten en aantekeningen dat het gedicht ook een heftig autobiografische kant heeft, en door het pure persoonlijke heen een algemene strekking; het is wel meer dan een ‘therapeutisch van je afschrijven’ maar die therapeutische betekenis zweemt wel mee).

Waarom is dit gedicht zo moeilijk te lezen, misschien moet ik zeggen: te volgen? Zelfs een  ‘moeilijk’ boek als Ulysses van James Joyce en ook een lastig werk als De goddelijke komedie van Dante zijn leesbaarder dan The Waste Land. Mijn leeservaring is dat het lastig lezen is omdat het narratieve aspect ontbreekt, dat wil zeggen er is geen verhaal; er zijn fragmenten, liedjes, een soort van anekdoten, ritme, muziek, symboliek, intertekstualiteit, mythen... 

Wij zijn nogal gewend om aan de hand van een verhaal tot betekenis te komen. Of liever: laat ik voor mezelf spreken. Het verhaal is de kapstok van symboliek, van motieven, van structuurelementen, etc. Zelfs veel gedichten hebben een verhaal, niet alle gedichten. Poëzie is de kunst van het experimenteren met taal, die soms van taal muziek wordt, of ook muziek wordt; feitelijk is poëzie een rijkere vorm van fictie dan de roman. Toch verwacht je bij een langer gedicht als dit, 433 verzen/regels, iets van een verhaal, ja, er mag een heleboel symboliek, allusie en intertekstualiteit aan te pas komen, maar de draad van Ariadne zou het ons wel wat makkelijker maken. Komaan, niet getreurd, zeker niet als superdocent Claes ons hierin voorgaat.

We hebben in ieder geval een structuur, namelijk vijf delen: en die zouden overeenkomen met de vijf natuurelementen: hier respectievelijk: aarde, lucht, vuur, water en ether.

Verder zijn er structurerende en betekenisgevende elementen als: leidmotieven, muzikale en niet-muzikale. Leidmotieven noemt Claes ze - ik noem ze meestal gewoon motieven; Eliot was net als Thomas Mann zeer onder de indruk van het gebruik van muzikale leidmotieven in het werk van Wagner, met name diens opera’s, zoals Ring des Nibelungen. Het gebruik van de mythische methode, zo noemde Eliot het zelf: de mythische parallellen, zoals hij gezien had bij James Joyces Ulysses. Dan gebruikt Eliot iets dat syncretisme genoemd wordt: het versmelten van personages uit verschillende tijden en plaatsen: historisch, legendarisch, mythisch, literair, min of meer fictioneel. Als noot hierbij geeft Eliot zelf: alle mannelijke personages vallen samen en ook is dat zo bij de vrouwen: alle mannen zijn één, alle vrouwen zijn één. 

Je begint inmiddels te begrijpen hoe ingewikkeld dit gedicht in elkaar steekt, maar we zijn er nog niet. Het gebruik van allegorie maakt de tekst evenmin eenvoudig leesbaar, het betekent dat concrete beelden een diepere betekenis hebben. Claes benadrukt dat we dat niet moeten verwarren met surrealistische of dadaïstische collages. The Waste Land kent drie verschillende niveaus: een letterlijke, een figuurlijke, een morele.

E.R. Curtis merkte in die tijd op: niets in The Waste Land berust op toeval of pure inspiratie! Op zijn janboerenfluitjes: alles hangt met alles samen en dan ook nog op verschillende niveaus en op verschillende manieren. Het is één enorme, welluidende gordiaanse knoop, misschien zelfs een gordiaanse knoop in de vierde dimensie, maar nu overdrijf ik een beetje. Een labyrintische constructie noemt Claes het. Daar komt Ariadnes draad weer om de hoek kijken.

En dan waren we nog niet toegekomen aan de intertekstualiteit: de tekst is geschreven in zeven talen: Engels, Grieks, Latijn, Duits, Frans, Italiaans en Sanskriet. Welke literaire echo’s horen we? Indiase Upanisads; Vergilius’ Aeneis, Petronius’ Satyricon***, Ovidius’ Metamorfosen (die voeg ik eventjes toe, misschien vindt Claes dat Eliot Ovidius te ruim heeft geïnterpreteerd?), Dantes Divina Commedia, de Franse symbolisten Nerval en Beaudelaire, citaten uit oudere Engelse literatuur: Spenser, Kyd, Shakespeare, Webster, Middleton, Day, Marvell, Milton, Goldsmith. Je zou kunnen denken dat dit allemaal intellectualistische humbug is, maar het is geen gepronk met andermans veren maar een suggestieve, complexe en synthetische wijze van uitdrukken. Het gebruik van andere talen en van schrijvers uit het verleden wil de suggestie geven van één groot samenhangend geheel.

Van het grootste belang is het gebruik dat Eliot maakt van een idee van James Frazer****, een negentiende-eeuwse antroploog, die onder andere schreef over natuurriten en natuursymboliek, gebruikt door volkeren van over de hele wereld en ook van vroeger tijden. De negentiende-eeuwers hadden een zeer wijde blik op de wereld en de geschiedenis van de mensheid (ik noem bijvoorbeeld Darwin, een beetje als grap). Met name de vegetatiecyclus en vegetatiegodsdienst: ontkiemen van zaad, bloeien van gewas, oogsten en dan de onvruchtbare, barre periode. Frazer meent dat het christendom in wezen ook een heidense vegetatiegodsdienst is (dat vind ik een heel fijne gedachte).

Een andere blauwdruk voor The Waste Land komt uit een boek van Jessie Weston over de queeste van de heilige graal, de Graallegende, die gezien wordt als een Keltische variant van de vegetatiemythe.

Er valt ontzettend veel moois en zinnigs over te zeggen, maar dat moet ik niet doen. Dat wordt veel te veel.

Waar het in The Waste Land in essentie over gaat is de onvruchtbare periode die - enerzijds - wellicht te lang duurt, die een concreet wordt in de mensen die de verschrikkingen van WOI hebben meegemaakt en daardoor totaal uit het veld geslagen zijn, de oude wereld is voorbij, hoe moeten wij nu verder? En anderzijds ervaart de dichter een onvruchtbare periode door zijn huwelijksleed, dat hem op zijn beurt helemaal van zijn stuk brengt: ik ben verraden door vrouw en vriend en ik heb mijn familie in de steek gelaten, hoe moet ik verder leven?

Modernistisch is Eliots gedicht in vorm, niet in opvatting. Oude ideeën over de samenhang der dingen in de wereld getuigen niet van die van de moderne tijd. Maar modernistisch is wél de vorm: er is geen duidelijke verhaallijn, geen enkelvoudige verteller, geen personages in klassieke zin, geen eenheid van tijd, ruimte en handeling. Geen eenheid in stijl. Modernistisch is de complexe structuur: een mengelmoes van narratieve, lyrische, dramatische, descriptieve elementen. Tijd, ruimte, gezichtspunt en handeling wisselen voortdurend. Er is een polyfonie aan stemmen, talen, registers en stijlen. Overeenkomst en tegenstelling, analogie en contrast, vormen een heterogene samenhang. Claes noemt dit werk een voorbeeld van maniëristisch modernisme. Dat begrip is op zich al een paradox: het maniërisme stamt uit de late Renaissance (Michelangelo, Rafaël, Dante, Petrarca), modernisme uit de 20e eeuw.

Zelf bedenk ik nu dat de polymorfe vorm of gefragmenteerde opvatting van het gedicht, dus het modernistische aspect, op zich een kritiek kan zijn op de moderne samenleving. De moderne mens en de diep getroebleerde dichter zijn dusdanig van hun wezen vervreemd dat alles in hun leven in fragmenten uiteenvalt. Weliswaar hebben alle fragmenten een connectie met elkaar maar de juiste volgorde is zoek. Pick up the pieces en volg de natuurlijke gang van het leven.

Nu, dat kon ik me van mijn literatuurlessen nog wel herinneren: Eliot was in zijn hart conservatief, misschien zelfs wel restauratief en dat was mijn Engelse leraar met zijn Egyptische sigaretten ook. En JRR Tolkien was dat ook; eveneens een favoriet auteur van die Engelse leraar.

April is the cruellest month, breeding

Lilacs out of the dead land, mixing

Memory and desire, stirring

Dull roots with spring rain.

Winter kept us warm, covering

Earth in forgetful snow, feeding

A little life with dried tubers.

Summer surprised us, coming over the Starnbergersee

With a shower of rain; we stopped in the colonnade,

And went on in sunlight, into the Hofgarten,

And drank coffee, and talked for an hour.

Bin gar keine Russin, stamm’ aus Litauen, echt deutsch.

And when we were children, staying at the arch-duke’s,

My cousin’s, he took me out on a sled,

And I was frightened. He said, Marie,

Marie, hold on tight. And down we went.

In the mountains, there you feel free.

I read, much of the night, and go south in the winter.

Tot nu toe heb ik toch braaf Claes’ commentaar gevolgd om het gedicht een kleine beetje in de week te leggen voordat je het misschien gaat lezen.

Maar wat vond ik er zelf nu van? Ik ervaar de geduldige en uitgebreide uitleg van Claes als onontbeerlijk. Misschien ben ik het niet in alles met hem eens, maar dat zijn peanuts. Ulysses kun je nog lezen zonder dat je iets van Homeros en Odysseus weet, The Waste Land eigenlijk niet (vind ik).

De uitgebreide studie van dit gedicht aan de hand van Claes vond ik enorm prettig om te doen; een beetje een stuudje ben ik nog altijd. Maar dat is alleen maar voorwerk. Nu komt het erop aan het gedicht te herlezen, te herlezen en te herlezen en te genieten, meer te genieten en nog meer te genieten. De betekenis en de verschillende onderdelen krijgen dan steeds meer diepte, kleur, rijkdom. Ik herlees nu het oorspronkelijke Engels, eerst heb ik een paar keer de Nederlandse vertaling gelezen. Ergens vind ik namelijk Engels ook veel mooier. Nee, dat zeg ik verkeerd. Voor Angelsaksische schrijvers is het Engels natuurlijk mooier, en effectiever, soms zelfs als je niet alles letterlijk kunt ‘verstaan’. 

Met een clubje van het klassiekers-genootschap op Hebban hebben we The Waste Land gelezen. Ik zou daar zelf nooit toe gekomen zijn. Dat gold ook voor Dantes Divina Commedia. Je bent nooit te oud om je klassiekers te gaan lezen.

Overigens kwam ik TS Eliot een jaar of twee geleden wat nadrukkelijker tegen toen er een projectje ontstond rond Sylvia Plath en Ted Hughes, haar man. Hughes, wist ik, dichtte in de trant van TS Eliot met grote mythische samenhang in zijn gedichten, holistisch is bijna een term die je kunt gebruiken. Eerst herlas ik Plaths De glazen stolp, een geweldig boek. Ik las de brieven aan haar moeder. Toen Connie Palmens Jij zegt het, een fictieve biografie over Ted Hughes. Ik vond het geen fijn boek; ook niet bij herlezing. Maar ik was toch geïnteresseerd geraakt in Hughes. Ik las zijn Birthday Letters, die geschreven waren voor Plath. En die sloegen in als een bom. Ze waren veel toegankelijker dan ik verwacht had. Als laatste las ik Plaths gedichtenbundel Ariel; een titel die geleend is van TS Eliot. Het was een mooi project. En zo komt de old master himself toch eindelijk ook nog op de proppen.

Het lezen en bestuderen van Dante kostte veel meer tijd. Ik raad iedereen die geïnteresseerd is in TS Eliot en The Waste Land, aan de uitgave van Paul Claes te lezen en te bestuderen.

‘I sat upon the shore

Fishing, with the arid plain behind me

Shall I at least set my lands in order?

London Bridge is falling down falling down falling down

Poi s’ascose nel foco che gli affina

Quando fiam uti chelidon—O swallow swallow

Le Prince d’Aquitaine à la tour abolie

These fragments I have shored against my ruins

Why then Ile fit you. Hieronymo’s mad againe.

Datta. Dayadhvam. Damyata.

Shantih shantih shantih’

De auteur

Thomas Stearns Eliot (Saint Louis (Missouri), 26 september 1888 – Londen, 4 januari 1965) was een Amerikaans-Brits dichter, toneelschrijver, cultuurfilosoof en literatuurcriticus. Hij was een van de belangrijkste figuren uit de wereld van de literatuur van de 20e eeuw, een van de grootste vernieuwers van de poëzie, en kreeg in 1948 de Nobelprijs voor Literatuur.

T.S. Eliot, gefotografeerd door Lady Ottoline Morrell (1934)

Over Paul Claes

Paul Claes (Leuven, 30 oktober 1943) is een Vlaams auteur, classicus en literair vertaler.

* Je zou van alles kunnen opmerken aan de Nederlandse vertaling van Engelse titels. Ik volsta met het geven de vertalingen van ‘waste’ (Van Dale):

a. zelfstandig naamwoord:

1. woestenij

2. verspilling

3. afvalproduct

4. uitwerpselen

5. misdruk

6. afval, puin, gruis, vuilnis

7. achteruitgang, verlies

8. verwaarlozing, verval

Het is niet uit te maken of ‘waste’ hier een zelfstandig naamwoord is of een bijvoeglijk naamwoord. Zo meerduidig zijn vaak Engelse woorden.

** J.D. Westbroek and drs. A.K. van Overbeeke, Highroads of English and American Literature, Part 2: The Twentieth Century, Uitgeverij Nihgh en Van Ditmar, pp: 71

  

*** Lang geleden zag ik de film van Fellini met dezelfde titel: heftig!

**** James Frazer, The Golden Bough.

Jessie L Weston, The Quest of the Holy Grail, 1913; From Ritual to Romance, 1920

Titel: Het barre land

Titel oorspronkelijk: The waste land

Auteur: TS Eliot

Vertaling: Paul Claes

Uitgever: De Bezige Bij

ISBN: 9789023425380

Pag.: 223

Genre: Poëzie

Verschenen: deze editie 2009

Verschenen oorspronkelijk: 1922