vrijdag 26 oktober 2018

Erich Maria Remarque - De nacht in Lissabon

Recensie door Marjon Nooij
Uitgeverij Cossee


Agonie van de angst


Erich Maria Remarque (1898- 1970) schreef in 1929 zijn debuutroman 'Van het westelijk front geen nieuws', die zijn meest succesvolle werk was. Hierin beschrijft hij zijn eigen ervaringen en die van andere frontsoldaten in de Grote Oorlog. In Duitsland werd dit boek niet met open armen ontvangen. Er werd druk gespeculeerd over de persoon Remarque. Hij zou een provocerende dandy zijn, Joods bloed hebben en uit Frankrijk komen. Zijn debuut werd als té pacifistisch en politiek  controversieel bestempeld. Ook zijn naam was onderwerp van speculaties en men was ervan overtuigd dat hij eigenlijk Kramer zou heten, een anagram van Remark, zoals hij officieel heette. Deze mythe leeft bij sommigen nog altijd.

In 1963 verscheen van zijn hand 'De nacht in Lissabon'. Een absoluut indrukwekkende roman, die diepe indruk op me heeft gemaakt. De hoop en wanhoop hielden me tot het einde gekluisterd aan het verhaal.

Het is 1942 en de Tweede Wereldoorlog houdt de wereld in zijn greep. Portugal is neutraal en in Lissabon staat een man op de kade aan de Taag en staart naar het passagiersschip, dat voor anker ligt. De volgende avond zal het vertrekken, -´alsof het een ark was ten tijde van de zondvloed´ - met als bestemming Amerika; het beloofde land. Als Joods emigrant wil de Duitser samen met zijn vrouw Ruth de overtocht maken, omdat hun Portugese visa zijn verlopen, maar de financiële middelen zijn niet aanwezig. Om zijn geluk te beproeven is hij een casino in gegaan.

'Het was zinloos geweest, want zelfs al had ik gewonnen, dan zou er toch nog een wonder hebben moeten gebeuren om op het schip te komen. Maar op de vlucht en in vertwijfeling en gevaar leer je in wonderen geloven; anders zou je bezwijken. Ik had van de tweeënzestig dollar die wij nog bezeten hadden, er zesenvijftig verloren.'

Dan ziet hij een man over de kade heen en weer lopen en zijn eerste gedachte is dat het een politieagent zou kunnen zijn die van zins is hem te arresteren. De man spreekt hem aan, laat twee tickets voor de overtocht naar New York zien en doet hem een genereus aanbod; de ik-figuur kan ze krijgen op één voorwaarde. Hij - de man stelt zichzelf voor als Joseph Schwarz - zal de volgende morgen uit Lissabon vertrekken, maar wil de nacht niet alleen zijn, wil gezelschap en een luisterend oor.

Nieuwsgierig naar zijn beweegredenen gaat de ik-figuur in op het verzoek en gaan ze een sjofel kroegje binnen, waar Schwarz zijn verhaal uit de doeken doet. Hiermee start een ontroerende, onthutsende raamvertelling over de ervaringen van een man in nazi-Duitsland. In een lange monoloog, slechts hier en daar onderbroken door dialoog in de pauzes van het verhaal, doet hij een belangrijk deel van zijn leven uit de doeken.

Zijn verhaal te kunnen doen lijkt voor de vluchteling Schwarz louterend te werken en hem te troosten, door alles wat hij op zijn hart heeft nog éénmaal in zijn geheel te vertellen aan die andere vluchteling, die zomaar op zijn pad verscheen.

Al vijf jaar is hij op de vlucht en zijn vrouw Helen, waarmee hij niet lang daarvoor in het huwelijk is getreden, is in Duitsland gebleven. Haar broer Georg - een nazi - en heeft de Joodse Schwarz opgepakt en vastgezet, waarna er gruwelijke martelpraktijken op hem worden botgevierd. Hij weet te vluchten naar Frankrijk.
Schwarz blijkt niet zijn werkelijke naam te zijn. Deze heeft hij aangenomen, nadat hij van een stervende, oude gevluchte Duitser, diens paspoort en een aanzienlijk fortuin, in de vorm van postzegels en twee tekeningen van Degas. Vanaf dat moment is de naam Schwarz van eigenaar gewisseld en besluit hij in een opwelling naar Helen terug te gaan. Niet echt helemaal slim, blijkt al snel. Na vijf jaar van elkaar gescheiden te zijn geweest, blijkt de liefde niet verdwenen te zijn en vluchten ze samen naar Frankrijk wanneer Georg er lucht van krijgt dat zijn zwager weer in de buurt is. Helaas wordt, na een aantal weken van relatief gelukkig samenzijn, ook Parijs door de Duitsers bezet.

'Het was de schemering van hoop en vertwijfeling. De tijd hield de adem in. Alleen daarvoor scheen er een schaduw te vallen onder de doorschijnende en onwerkelijke schim van de grote dreiging. Het was of er een reusachtige, middeleeuwse komeet samen met de zon aan de stralende hemel stond. Alles stond op losse schroeven. En alles was mogelijk.'

Na die passage komt de spanning goed op stoom.
Het stel belandt in een interneringskamp, weet te ontsnappen en over de Via Dolorosa* naar Lissabon te vluchten. Daar komt Schwarz erachter dat Helen iets voor hem heeft verzwegen en dat 'iets' blijkt grote gevolgen te hebben, wat Schwarz doet besluiten om, tezamen met de passagetickets, ook zijn valse identiteit nog eens door te geven aan de man die hem die nacht zijn luisterend oor heeft geboden.

Stukje bij beetje en in een vrij sobere, maar krachtige schrijfstijl, geeft dit boek de puzzelstukjes vrij, die samen het geheel vormen van dit beklemmende verhaal. Pareltjes van zinnen in het sobere proza, maken van 'De nacht in Lissabon' een prachtige, melancholieke en zeer beslist een beklijvende klassieker. 
Als het aan mij lag zou ik meteen de sticker 'verplichte kost op de middelbare school' op de cover willen plakken, omdat het onderwerp helaas nog steeds actueel is.

Een Juweeltje!!!


* De Via Dolorosa loopt van België naar de Pyreneeën en gold in de Tweede Wereldoorlog als vluchtroute voor vele vluchtelingen.

Auteur

Erich Maria Remarque, oorspronkelijk Erich Paul Remark (Osnabrück, 22 juni 1898 – Locarno, 25 september 1970)
was een van de bekendste en meest gelezen auteurs van Duitse literatuur in de twintigste eeuw. Nadat hij zijn Duitse nationaliteit tijdens het nazi-regime in 1938 verloor, verkreeg hij in 1947 die van de Verenigde Staten.

Zijn ouders waren van bescheiden afkomst. Hij herstelde de originele spelling van zijn familienaam "Remarque", die in de 19e eeuw was veranderd in "Remark", om zich te distantiëren van zijn eerste roman Die Traumbude. In 1929 veranderde hij zijn tweede voornaam "Paul" in "Maria" om zijn moeder te eren.

Tijdens zijn studie aan de Universiteit van Münster werd hij in 1916 opgeroepen om zijn legerdienst te vervullen. Remarque vocht aan het Westelijk Front en werd verscheidene keren gewond. Nadat hij in 1917 in België door een Shrapnel-granaat was geraakt verbleef hij tot het eind van de oorlog in een Duits militair hospitaal.

Na de Eerste Wereldoorlog volgde hij een leraarsopleiding, door de overheid aan oorlogsveteranen voorbehouden. Hij gaf enige tijd les en was ook actief als steenhouwer, bibliothecaris, zakenman, journalist, redacteur en testrijder voor een Berlijns bandenbedrijf. Zijn schrijverscarrière startte hij als toneelcriticus (voor de Osnabrücker Tageszeitung) en sportjournalist (Sportbild).

Op 31 januari 1929 verscheen zijn eerste echte roman, tevens zijn meest succesvolle boek Im Westen nichts Neues, waarin hij de ervaringen weergaf van Duitse frontsoldaten in de Eerste Wereldoorlog. Het riep veel weerstand op in het Duitsland van de Weimarrepubliek. De eerste uitgever aan wie hij het boek aanbood, weigerde het te publiceren. Ondanks de enorme politieke controverse werden er het eerste jaar al 1,2 miljoen exemplaren van verkocht. Het vervolg, Der Weg zurück, verscheen in 1931.

Na de machtsovername door de nazi's in 1933 werden zijn boeken op instigatie van Joseph Goebbels in het openbaar verbrand en zijn werk werd in Duitsland verboden. In 1938 werd hem zijn Duits staatsburgerschap ontnomen, maar hij verbleef al sinds 1932 in Zwitserland. In 1939 emigreerde hij naar de Verenigde Staten en hij verkreeg de Amerikaanse nationaliteit in 1947. Later woonde hij afwisselend in Zwitserland en de Verenigde Staten.

Remarque huwde twee keer met Jeanne Zamboul (in 1923 en 1938) en scheidde ook twee keer van haar. In 1958 trouwde hij met de actrice Paulette Goddard.

Titel: De nacht in Lissabon
Auteur: Erich Maria Remarque
Vertaling: Frederique van Schouwen
Pagina's: 284
ISBN: 9789059712836
Uitgeverij Cossee
Verschenen: april 2017

Geen opmerkingen:

Een reactie posten

Laat gerust een reactie achter.
Dat wordt zeer op prijs gesteld en we willen graag weten wat je ervan vindt.