Muriel Spark – De beste jaren van juffrouw Brodie

Recensie door Tea van Lierop

Uitgeverij Orlando

Portret van juf Brodie en haar sextet

Met de nodige humor en drama verhaalt dit boek over juffrouw Jean Brodie die een select clubje meisjes uitzoekt om buiten de normale schoolvakken om te ‘vormen’. De Marcia Blaine School staat in Edinburgh en voor het verhaal is het van belang te weten dat het zich afspeelt in het begin van de jaren ‘30. Volgens Jean  Brodie zijn de 10-jarige Brodie-meisjes nog enigszins ‘kneedbaar’ tot crème de la crème. We volgen de meisjes tot ze een jaar of zeventien zijn. De zes uitverkorenen hebben elk hun specialiteit en zijn juf Brodie zeer toegewijd vooral door de onorthodoxe manier waarop ze onderricht krijgen. De juf legt de accenten van haar lessen op totaal andere zaken dan gewoon was in die tijd. Haar missie is de kinderen vooral zoveel mogelijk bij te brengen op het gebied van kunst, liefde en politiek. De liefde speelt voor de meisjes een enorme rol, met grote belangstelling proberen ze alles te weten te komen over seks. Dit levert hilarische passages op omdat het fijne hen nog niet bekend is, maar er wordt naar hartenlust verzonnen en aangevuld, compleet met meisjesachtig gegniffel.

Jean Brodie verloor haar verloofde in de oorlog en gaat als vrijgezel door het leven, zij vindt dat ze in ‘de beste jaren van haar leven’ zit. Haar liefdesleven maakt vreemde sprongen wanneer ze betrapt wordt in een omhelzing met een getrouwde collega. Twee mannelijke leerkrachten mogen op haar belangstelling rekenen, passionele intriges en vooral de afwegingen voor het maken van keuzes maken het verhaal interessant, zeker wanneer de meisjes ook een rol krijgen in het 'theater'. Zonder in details te treden maakt juf Brodie het erg bont door de meisjes voorstellen te doen die weinig met educatie (het woord dat ze op haar manier zo hoog in het vaandel heeft staan) van doen hebben:

''Het woord ‘educatief’, van het Latijnse educatio, komt van de stam e van ex, ‘uit’ en duco, ‘ik leid’. Het betekent dus uitleiden. Voor mij betekent opvoeding een uitleiden van van wat er in de ziel van de leerling al aanwezig is. Voor juffrouw Mackay betekent het iets in de ziel brengen wat er niet in zit, en dat is niet wat ik onder opvoeding versta, ik noem dat een intrusie, van de Latijnse stam-prefix in, dat 'in' betekent en de stam trudo die ‘ik dring’ betekent.'' (blz.51)

Hoewel de meisjes zeer gesteld zijn op de lerares worden ze geconfronteerd met een groepsdynamiek die hen aan de ene kant verbindt met elkaar, maar hen tevens afsluit van de rest van de school. En de zaken waarmee de zo betrokken lerares hen mee infiltreert zijn niet altijd de meest zuivere ideologieën. Ze doet dus precies wat ze haar collega verwijt: het inprenten van gevaarlijk gedachtegoed. De uitwerking van dit thema is geraffineerd; door de uitverkoren meisjes te isoleren van de rest en hen het idee te geven dat ze bijzonder en intelligent zijn ontstaat er een groepsdynamiek die zich uiteindelijk tegen juf Brodie kan keren. Wanneer de meisjes ouder worden, je zou het boek kunnen bestempelen als een Bildungsroman, zijn ze minder ontvankelijk voor hun lerares en zijn ze beter in staat hun eigen keuzes te maken.

Het uiteindelijke doel van Jean Brodie heeft alles te maken met gedaanteverwisseling, dit klinkt cryptisch, maar neem aan dat deze geleidelijke ontwikkeling in het verhaal bijzonder knap gevonden is. De voorliefde voor kunst speelt hierbij een rol. Ze gaan naar musea om Italiaanse schilderijen te bewonderen, twee meisjes gaan apart om een naakte Griekse held te bekijken en dan is er de tekenleraar die schildert. Seksualiteit blijft een thema, zowel bij de opgroeiende meisjes als bij de juf, die langzamerhand niet meer zo overtuigend in haar ‘beste jaren van haar leven’ zit. Goed en kwaad, de verleiding, het paradijs en de zondeval komen sterk naar voren wanneer juf Brodie haar la opendoet en de voorspellende woorden uitspreekt:

“In mijn la heb ik drie pond appels, gekregen van meneer Lowther uit zijn boomgaard, laten we ze opeten nu de kust veilig is – niet dat de appels niet van mij zijn, maar voorzichtigheid….voorzichtigheid is…Sandy?” (blz.65)

Over de opbouw en de stijl van het boek ben ik erg enthousiast. Een aantal flash-forwards geven het boek precies het zetje waardoor je je als lezer bevoordeeld voelt. De hints zijn onheilspellend genoeg om te weten dat, wanneer er al een echt einde aan het boek zit, er niet alleen winnaars zullen zijn. Religie is een thema dat regelmatig ter sprake komt, wanneer duidelijk wordt dat juffrouw Brodie zichzelf als een God beschouwt weten we dat dit wellicht een stapje te ver is. Plaats is er ook voor Ariel, de luchtgeest uit De storm van Shakespeare, Eunice wordt hiermee vergeleken.

Kortom, dit is geen boek om even in een avondje uit te lezen. Jet Steinz gebruikt in haar voorwoord de term ‘onderkoeld’ ter aanduiding van de toon in het boek. Daar kan ik het mee eens zijn. Er blijft veel onuitgesproken, onuitgewerkt en dat is ook meteen de kracht van deze roman. Dankzij de talrijke aanwijzingen in legio vormen ontstaat een onaf beeld dat niet af hoeft, laat lekker bestaan in zijn onaffe toestand. Zo is het leven ook, iets is nooit echt af, omstandigheden veranderen en dan zijn we terug bij het thema van de transfiguratie, de metamorfose.

Deze auteur weet hoe een complexe roman met meerdere personages te schrijven met elk een eigen psychologische ontwikkeling. Ook wordt er een mooi tijdsbeeld beschreven. De jaren ‘30 waarin de dreiging van WOII voelbaar wordt en de Spaanse burgeroorlog een feit is.

De auteur

Muriel Spark, geboren als Muriel Sarah Camberg (Edinburgh, Schotland, 1 februari 1918 — Florence, Italië, 13 april 2006) was een Brits (Schots) schrijfster.

Voor de Tweede Wereldoorlog vertrok zij naar het toenmalige Rhodesië (nu Zimbabwe), om daar in 1937 in het huwelijk te treden met Sydney Oswald Spark. Uit dit huwelijk werd één zoon geboren. De verbintenis liep uit op een grote mislukking, maar Muriel bleef de achternaam Spark gebruiken en refereerde in later tijden aan haar ex-echtgenoot als "S.O.S.". Tijdens de oorlogsjaren had ze een aantal baantjes als secretaresse, om er in 1944 met moeite in te slagen naar Engeland terug te keren. In Londen kwam ze in een milieu van kleine literaire tijdschriften terecht en debuteerde als schrijfster. Eind jaren 1960 verhuisde zij naar Rome, en de laatste decennia van haar leven woonde zij in Toscane in een omgebouwde 13e-eeuwse kerk. Enkele van haar latere romans spelen spelen zich af in Italië.

Muriel Sparks vader was Joods, haar moeder had de anglicaanse religie, maar Muriel kreeg geen religieuze opvoeding. In 1954 bekeerde ze zich tot het katholicisme. Daarom wordt ze vaak in een groep ingedeeld met Evelyn Waugh en Graham Greene; beide auteurs werden eveneens op latere leeftijd katholiek. Greene geldt zelfs wel als haar ontdekker, en zeker als haar beschermer: hij heeft haar in de beginjaren van haar schrijverschap geldelijk gesteund.

Zij schreef aanvankelijk literaire kritieken, gaf een biografie van Mary Shelley (de auteur van Frankenstein) in het licht, en debuteerde met het verhaal "The Seraph and the Zambesi", waarmee zij in 1950 de Observer Short Story Competition won. 

Titel: De beste jaren van juffrouw Brodie

Auteur: Muriel Spark

ISBN: 9789493081284

Uitgever: Uitgeverij orlando

Vertaling: W.A.C. Whitlau

Pag.: 173

Genre: Fictie

Verschenen: deze vertaling 2019, oorspronkelijk 1961