I.A. Gontsjarov - Oblomov

Recensie door Roosje

Uitgeverij Wereldbibliotheek

De Russische levensgeest

Soms ervaar ik een soort gevecht met het boek dat ik aan het lezen ben en snap ik niet zo goed hoe dat komt. Onderhavige roman van Gontsjarov is uitermate boeiend en ook zeer leesbaar voor een roman uit 1859. Ik denk dat de vertaling ook heel goed is.

Hoe komt het dan dat ik toch zo lang bezig ben geweest met die bijna 500 pp, kleine letter, dat wel; andere uitgaves kennen wel 800 bladzijden, dat is toch niet gering. Ik denk dat ik tijdens het lezen ook tegelijk probeer te begrijpen hoe de vork in de steel steekt. Ik probeer wat ik lees steeds weer te plaatsen. Niet alleen de verschillende onderdelen binnen de roman, maar ook de roman in de relatie tot ander literair werk uit die tijd. Wat voor soort roman is het? Hoe is de relatie van de gebeurtenissen in de roman met de buitenwereld, politiek, de werkelijkheid, maatschappelijk, psychologisch? Dus tegelijk met het lezen doe ik ook een studie naar de ‘buiten-romanlijke’ elementen. Zoiets moet het zijn. Soms moet ik dan ‘sudderen’ of overdenken, dan lees ik stiekem tussendoor een ander boek, in de hoop dat het een lekker tussendoortje is en dat is het vrijwel nooit. En zo stiekem doe ik dat nu ook weer niet.

En wat ook meespeelt, denk ik, is dat dit boek van Gontsjarov, de hoofdpersoon met name, me raakt; ik leef mee met Oblomov, erger me aan hem, wil hem een schop onder zijn lazy ass geven, maar lijd ook met hem mee in zijn liefdesperikelen, en houd mijn adem in als hij door zijn vrienden wordt belazerd, en ik lijd met hem mee als hij lijdt aan zichzelf en zijn Russische leven.

Oblomov is een roman van de iconische soort. De meeste mensen kennen de titel, niet iedereen zal het gelezen hebben. Ik kan hierop direct zeggen: de roman leest absoluut niet moeilijk. Mijn exemplaar is al wat ouder, uit 1982, de vertaler is Else Bukowska - ik hanteer haar spelling van de namen en volg haar gebruik van de Russische woorden -. Ik vind de vertaling uiterst leesbaar. Misschien is het de figuur van Oblomov en het door hem - nou ja, Gontsjarov deed het voor hem - verzonnen begrip oblomovisme (oblomovsjtsjina op zijn Russisch, maar dat schrijf ik over van inleider N. van Wijk). Oblomov is een mistig figuur. Iedereen zal direct denken aan luiheid, traagheid, inertie, maar zijn psychologie, zijn aard is toch écht wel wat complexer.

Al een hele poos geleden wilde ik Oblomov gaan lezen. Mijn exemplaar is een afgeschreven bieb-boek, uit 1982. Ik ben er ooit in begonnen en dacht toen: hier heb ik geen zin in, in zo’n inerte hoofdfiguur, zo’n lamzak, zo’n loser. Ik had een grote antipathie voor Oblomov als personage. Jaren later had ik datzelfde toen ik begon in De correcties van Jonathan Franzen. Een ongelooflijke loser, dat personage. Maar ik ben er toen een tweede keer aan begonnen en vond het toen een fantastisch boek.

En nog erger - ik schaam me werkelijk heel erg -: ik heb bij de eerste lezing van De dood in Venetië Thomas Manns novelle met afschuw terzijde geworpen. Pieter Steinz overtuigde me dat het echt een goed boek is. Daarom las ik het nog eens. Ik was overstag! En schaamde me heel diep het ooit een vervelend boek gevonden te hebben.

Precies dezelfde ervaring had ik met Gontsjarovs roman. Het was samenleesproject met een paar boekenvriendinnen en dat heb ik bewust gekozen als een stok achter de deur: nu ga ik dat boek eindelijk eens lezen. En dat heeft gewerkt!

Moraal: je kunt altijd weer opnieuw beginnen in een boek ;-).

‘In de Gorochovaja-straat, in een van die kazernewoningen, die een bevolking hebben als een provinciestad, lag Ilja Iljitsj Oblomov in zijn bed.Hij was een jaar of twee- drie-en-dertig en had een aangenaam uiterlijk, donkergrijze ogen, maar een beetje vage trekken. Een gedachte vloog over zijn gezicht als een stormvogel, toefde even bij zijn ogen, ging zitten op zijn half-open lippen, verschool zich in de rimpels van zijn voorhoofd en verdween.’ (1982: 9)

De roman kent een overzichtelijke structuur van vier boeken met daarin steeds verschillende hoofdstukken. Het gebruik van flashbacks is werkelijk verbluffend organisch - lees: heel knap - gedaan door Gontsjarov.

Ieder boek gaat over een periode in Oblomovs leven. Introductie en jeugd (via flash back); introductie van Stolz, zijn beste vriend. De verloving met Olga. De tijd na Olga. Behoorlijk wat dialogen. Ik ben over het algemeen niet zo tuk op dialoog. Ik vind het soms zo onoverzichtelijk, dan weet ik niet meer wie er aan het woord is, maar Gontsjarov schrijft bijzonder goede dialogen.

Het personage Oblomov is niet zomaar een eenvoudige lamzak, een loser of een luiwammes. Hij is een complexe figuur. Door en door verwend door zijn ouders en de bedienden op het landgoed Oblovomka heeft hij nooit geleerd initiatieven te nemen. Hoewel de roman tot de realistisch literatuur gerekend wordt, zie ik hier een ‘naturalistisch’ puntje. (Je zou kunnen zeggen dat het naturalisme een ver doorgevoerd realisme is.)

Er zijn mensen die menen dat Oblomov een typische Russische landjonker is. De term landjonker is van mij, rdv. Daarin schuilt een sociaal-politieke kritiek op de rijkere Rus. De landadel bezat in die tijd (in 1859 kwam de roman uit) nog horigen, slaven dus eigenlijk, of dat stelsel was net afgeschaft. Oblomovs bediende Sachar (zo schrijft Else Bukowska de naam) is daar een representant van. Ik geloof dat hij niet echt nog onderhorig is maar zijn afkeer én liefde voor zijn meester spreken boekdelen. Sachar is lui en onwillig, pikt kleingeld maar verdedigt zijn ‘barin’, zijn meester tot op het bot.

Ik las ergens, ik denk op Wikipedia, dat Gontsjarov aan dezelfde ziekte, oblomovisme’ leed. Wat heel grappig is: de term oblomovisme vindt in deze roman zijn ontstaan. Oblomov zelf noemt zijn ziekte zo.

Oblomov wil ook wel energiek zijn, zeker wanneer Olga in zijn leven komt, maar hij is er niet toe in staat. Niet alleen is hij verwend en inert (hij trekt zelfs zijn eigen sokken niet aan) maar hij heeft ook geen verstand van zaken: letterlijk en figuurlijk. Oblomov is op geen enkele wijze in staat zijn landgoed Oblomovka te leiden. Hij heeft dat ook nooit geleerd en eenmaal in St-Petersburg kwam hij er nooit meer, op zijn landgoed: het is te ver, de boeren zijn weggelopen, het huis staat op instorten, wegen moeten worden aangelegd.

Gruwelijk misbruik maken zijn ‘vriend’ Tarantjev en de broer van zijn hospita, Ivan, van Oblomov; zij brengen hem tot de bedelstaf tot Oblomovs hartsvriend Stolz ingrijpt. En ik dacht: had dat nou toch eerder gedaan, Stolz. Maar misschien ook niet. Oblomov zou nooit in staat zijn zaken zelf te doen. En Stolz doet al veel maar heeft ook zijn eigen leven.

De enigen die een goede invloed op hem hebben zijn zijn vriend Stolz, die een halve Duitser is en dat verklaart alles (dus inderdaad kritiek op Rusland), en Oblomovs vriendin Olga. Stolz probeert hem uit alle macht te behoeden voor onheil en armoede maar heeft het te druk met zijn eigen zaken om Oblomov echt bij de lurven te pakken.

De liefde is een lastige kwestie, hoe verhouden geliefden zich tot elkaar, hoe spelen hun sociaal-maatschappelijke achtergronden mee; hoe zeker zijn zij van elkaars liefde en van elkaars gevoelens, en wat is liefde eigenlijk? De hoofdstukken hiervoor kon je nog denken dat je een klucht zat te lezen, nou ja, een tragikomedie met de nadruk op klucht. De relatie van Oblomov en Olga is echter uiterst tragisch. Fenomenaal goed beschreven door Gontsjarov.

'[Olga] - Denk je heus, dat ik hier zou zijn, dat ik ’s avonds met je in het prieel zou zitten, naar je luisteren en je vertrouwen als ik je niet begrepen had? Dus dit… zei hij. Zijn gezicht betrok en hij liet haar hand los.Een vreemde gedachte kwam in hem op. Ze keek hem kalm en trots aan en wachtte, maar hij had op dat ogenblik geen trots en geen kalmte willen zien, maar tranen, hartstocht en bedwelmend geluk, tenminste dat éne ogenblik. Daarna zou een leven van onverstoorbare kalmte kunnen komen. En er kwam niets, geen tranenvloed, geen schaamtevolle toestemming! Hoe Hoe moest hij dat verklaren?’ (ib.: 278)

De liefde is onbegrijpelijk…

Het is de driehoek Olga, Oblomov, Stolz, die van het grootste belang is. Stolz is de verstandige, de wetenschappelijke, de doener, de energieke. Olga is de tedere, de kunstzinnige, de liefdevolle. Daarin staan zij lijnrecht tegenover Oblomov. Olga zingt en daardoor is Oblomov verliefd op haar geworden. Muziek is in een roman vaak een drager van emoties, een bewustmaker van de liefde. Denk bijvoorbeeld aan Een nagelaten bekentenis van Emants. De onsympathieke hoofdfiguur raakt verliefd op zijn vrouw op het moment dat hij muziek hoort. Hiermee wil ik niet zeggen dat Oblomov een louter onsympathieke figuur. Helemaal niet: hij is vooral een complexe figuur. Olga noemt hem de liefste man die er bestaat, ‘er zit geen kwaad bij’ (mijn woorden, rdv, niet die van Olga, maar daar komt haar liefde voor hem wel op neer).

Zijn twijfels en roerselen, zeker over Olga en hun liefde, maken hem menselijk en daardoor sympathiek

Het is ook zo fijn dat de ‘alwetende verteller’ in dit boek helemaal tot zijn recht komt, als het ware geconcretiseerd wordt, een menselijke vorm krijgt. Op het eind van het boek ontmoet Stolz een vriend van hem, een schrijver. Deze schrijver maakt een prachtige roman over Oblomov, zoals hem verteld werd door diens beste vriend, Stolz. Schitterend!

‘[Vriend van Stolz]: Waardoor? Wat was de oorzaak[Stolz] - De oorzaak? Oblomovisme!Oblomovisme! herhaalde de schrijver verwonderd. Wat is dat?Dat zal ik je vertellen, laat me even denken en mijn herinneringen verzamelen. En jij moet het opschrijven, misschien heeft iemand er iets aan.En hij vertelde hem wat hier naverteld is.’ (ib.: 479)

Nee, 500 of 800 bladzijden over een ‘luiwammes’ zijn niet te veel, ook al had ik er soms een beetje moeite mee. Een boek, een personage kunnen je ook té diep raken. Dat is bij Oblomov zeker het geval, wat mij betreft.

Uitstekend boek. Zeker als je weet dat het bijna 200 jaar oud is, nou ja 175. De roman geeft een uitstekende inkijk in het Rusland van voor het communisme.

Auteur

Ivan Aleksandrovitsj Gontsjarov (Russisch: Ива́н Алекса́ндрович Гончаро́в) (Simbirsk, 18 juni 1812 - Sint-Petersburg, 27 september 1891) was een Russische schrijver uit de 19e eeuw.

Gontsjarov werd geboren in Simbirsk als zoon van een graanhandelaar. Op zijn tiende werd Ivan naar een kostschool in Moskou gestuurd. Later studeerde hij letteren aan de universiteit aldaar. Gontsjarov werd ambtenaar en maakte eerst in Simbirsk en later in Sint-Petersburg gestaag carrière.

In 1852 ging hij mee op een diplomatieke missie naar Japan, een lange zeereis via Kaap de Goede Hoop. Onderwijl raakte Rusland in oorlog met Engeland en Frankrijk en werd het te gevaarlijk om de terugreis te aanvaarden. Gontsjarov en een aantal officieren gingen over land terug naar Sint-Petersburg, waar zij pas in februari 1855 aankwamen.

Terug in Sint-Petersburg kreeg Gontsjarov een baan als censor. Deze baan kon in de ogen van zijn collega-schrijvers weinig goedkeuring vinden. In zijn privéleven ontmoette Gontsjarov onder meer de beroemde Russische schrijvers Tolstoj en Toergenjev. Met Toergenjev kwam hij in aanvaring nadat hij hem van plagiaat beschuldigd had. Die beschuldiging kon Gontsjarov echter niet hard maken en leek eerder ingegeven door jaloezie en achtervolgingswaan.

Gontsjarov stierf in 1891. Zijn niet geringe vermogen liet hij na aan de weduwe van zijn knecht en haar drie kinderen.

Hij was de eerste Russische schrijver die oog had voor de positie van de knecht. Vóór Gontsjarov was de knecht een zwijgende aanwezige in de Russische literatuur. Gontsjarov toonde de knecht met al zijn nukken en grillen. Hij was geen sociaal bewogen schrijver die voor de bevrijding van de arbeider pleitte.

In 1847 verscheen Gontsjarovs eerste roman Een alledaagse geschiedenis (Obyknovennaja istoria) in het tijdschrift Sovremennik ("Tijdgenoot"). Het werd goed ontvangen. Literatuurcriticus Belinski roemde de natuurlijkheid van Gontsjarovs taal. Over zijn reis naar Japan schreef hij "Het fregat Pallas", door letterkundige Karel van het Reve een "meesterlijk reisboek" genoemd.

Verreweg het bekendste werk van Gontsjarov is Oblomov. Oblomov wordt gerekend tot de klassieke realistische romans uit de gouden periode van de negentiende-eeuwse Russische literatuur. Het boek werd direct na verschijnen een succes. De Russische minister van Onderwijs schreef over deze roman: "De held is een van die door de natuur rijkelijk bedeelde, maar zorgeloze en luie naturen, die hun leven doorbrengen zonder nut voor anderen en die er niet in slagen hun eigen geluk te grijpen. De kwaliteiten van het boek liggen in de artistieke uitvoering en de uitdieping van de details, waardoor het werk van de heer Gontsjarov zich onderscheidt." Naar aanleiding van dit werk schreef Dobroljoebov het boek Wat is oblomovisme?.

Het laatste bekende boek van Gontsjarov is Het ravijn (Obryv), waaraan hij zo’n twintig jaar werkte. Het verscheen in 1868 in een tijdschrift en in 1870 in boekvorm. Hij noemde het zelf zijn beste boek, maar de kritieken waren niet mals. Toergenjev was teleurgesteld: "Mijn haar valt uit van verveling". Na "Het ravijn" heeft Gontsjarov weinig meer gepubliceerd.

Karel van het Reve schreef (in zijn Geschiedenis van de Russische literatuur) over Gontsjarovs werk:

"In bepaalde dingen was hij een meester: gesprekken tussen heer en knecht, tussen bedienden onderling; het gedrag van verliefden; eten; het leven van een huis: de huishouding, het gepraat en gestommel. Helaas meende hij dat er in een romanheld veel moest omgaan en dat dat vele verteld en door de held van commentaar moet worden voorzien en bovendien nog eens van passend commentaar moet worden voorzien door de auteur”.

Bibliografie: Romans

1836 Nymphodora Ivanovna. (Anoniem gepubliceerd, in 1960 aan Gontsjarov toegeschreven.)

1847 Een alledaagse geschiedenis

1848 Iwan Sawitsch Podjabrin

1859 Oblomow

1869 Het ravijn

Titel: Oblomov

Auteur: I.A. Gontsjarov

Vertaling: Else Bukowska

Inleiding: N. van Wijk

Pagina's: 479

ISBN: 9028414673

Uitgeverij Wereldbibliotheek

Jaar van uitgave: 1859; 1882