Angela Carter - Circusnachten

Recensie door Marjon Nooij

Uitgeverij Orlando

Schwob lente 2020

De gevleugelde, victoriaanse Venus

In Londen, aan het eind 19e eeuw, doet Jack Walser - Amerikaans journalist - onderzoek naar de ware identiteit van de 1.82 m lange Sophie Fere (in het Engels Fevvers); de gevierde, gevleugelde acrobate in het Circus van Kolonel Kearney. Tijdens een interview vertelt ze hem dat ze een uit het ei geboren zwaan is en in een mandje te vondeling is gelegd voor een bordeel, waar de prostituees haar hebben gevonden en haar liefdevol in het bordeel lieten opgroeien. Hierbij ligt de nadruk op het paradoxale van een elegante zwaan met het boerse accent en gedrag van de grove van Fere.

Walser raakt volledig in vervoering van de mysterieuze Fere, die er lustig op los fabuleert - natuurlijk is het Carter die dat Fere laat doen - en iedereen met de grote vraag achterlaat of ze nu werkelijkheid is, of een verzinsel. Het is vooral haar stem die Walser biologeert.

'[...] een stem die galmde als de dichtslaande deksel van een vuilnisemmer, [...] haar spelonkachtige, sombere stem, een stem die gemaakt was om over de storm heen te schreeuwen, de stem van een hemelse visvrouw. (Muzikaal als die vreemd genoeg was, was het geen stem die geschikt was voor zang; hij bevatte wanklanken en had een bereik van anderhalve octaaf). Haar stem met zijn omfloerste, huiselijke Cockney-klinkers en willekeurig geaspireerde klanken. Haar donkere, roestige, duikende, stotende stem, dwingend als die van een sirene.'

Incognito volgt Walser Fere naar Sint Petersburg waar hij in het circus als clown optreedt voor de Russische tsaar, danst met een tijgerin en naakt poseert voor een klas chimpansees terwijl een apenstelletje onverstoorbaar ligt te copuleren. De auteur schetst de schimmige lijn tussen het dierlijke en menselijke, en de grens waar deze in elkaar over lijken te gaan. Vooral Sybil, het slimme varken heeft fantastische menselijke trekjes.

Het boek staat bol van allerlei allegorieën; de auteur, met haar excentrieke ideeën, lardeert haar verhalen met metaforen, symbolische beschrijvingen en vergelijkingen om niet-tastbare begrippen te verduidelijken. Op weergaloze wijze maakt ze gebruik van surrealistische beeldtaal - visual language - en het daaraan verwante magisch realisme en expressionisme, met een verrukkelijke verbeeldingskracht. (Iets teveel superlatieven, maar deze passen toch uitstekend bij dit boek?) Een fantastisch spel met de realiteit. De personificatie van de chimpansees in het circus is hier een mooi voorbeeld van.

Het is even wennen aan de extravagante schrijfstijl. Deze is voluptueus, bombastisch en het grenst hier en daar aan het purple proze. De samenhang van de bizarre gebeurtenissen en Feres ontboezemingen winnen in het tweede hoofdstuk al snel aan kracht en dan is er geen ontkomen meer aan het betoverende absurdisme. Vol energie en humor, met een grenzenloze fantasie, worden thema's als genderidentiteit, erotiek, feminisme en machtsverhoudingen in het verhaal verweven. Carter toont zich een uiterst eigenzinnig auteur die, evenals haar personages, lak had aan de geldende conventies en de ingetogen manier van schrijven die de Engelse literatuur in de 20e eeuw eigen was.

Circusnachten is weliswaar een doorlopend verhaal, maar heeft een caleidoscopische structuur door de vele fabelachtige wendingen die voortkomen uit de monoloog van Fere. Opgebouwd uit drie hoofddelen beschrijft het verhaal het vertrek van de circusartiesten vanuit Londen naar Sint-Petersburg, waarna ze hun weg vervolgen naar de koude uitgestrektheid van Siberië.

De duizelingwekkende lijntjes grijpen uiteindelijk steeds weer in elkaar en de vele verschillende personages: de Kolonel, Kapitein, Lizzie, Mignon, Madame Schreck, de Sjamaan, de olifanten, apen, varkens en tijgers etc, maken het lezen tot een adembenemende belevenis. De enthousiasmerende inleiding is uit de pen van Sarah Waters.

Wat rest is de vraag wat er waar is en wat niet. Wat waar is, is dat het een heerlijke leeservaring is om je onder te dompelen in deze lyrische droomwereld, die doorspekt is met verwijzingen en uitspraken van oude meesters, als Shakespeare e.a. 

Een welverdiende keuze dat deze roman wordt opgenomen in de lenteactie 2020 van Schwob.

'De wervelende tornado van Feres lach plantte zich voort over de gehele aardbol [...]'

De Britse journalist en auteur Angela Carter (1940-1992) heeft negen romans, vele korte verhalen, een filmscenario en hoorspelen op haar naam staan. De ziekte kanker werd haar op tweeënvijftigjarige leeftijd fataal.

Titel: Circusnachten

Auteur: Angela Carter

Vertaling: Leonoor Broeder en Anke ten Doeschate

Pagina's: 348

ISBN: 9789493081260

Uitgeverij Orlando

Oorspronkelijk: 1984

Verschenen: januari 2020