Iris Murdoch-De zee, de zee

Recensie door Tea van Lierop

Uitgeverij Prometheus Bert Bakker 

                                                                            Thalatta! Thalatta!  

                                                                            (De zee, de zee;  Anabasis- Xenophon)* 

Kabbelend, golvend en De Storm 

Op een wonderschone plek aan zee blikt theaterman Charles Arrowby berouwvol terug op zijn egoïstische leven. Het zijn z'n memoires. Het verhaal start kalm, er komen een aantal jeugdherinneringen voorbij, waaronder één heel bijzondere. Zijn eerste liefde heeft diepe indruk gemaakt, net als de manier waarop zij uit zijn leven verdween. Dit is een boek over liefde, verraad, jaloezie, dood, over seksuele geaardheid en een zinsbegoochling in een betoverend decor. Het boek is opgebouwd uit een proloog, 5 drama's en een epiloog. Net als andere boeken van Murdoch kan het verhaal op meerdere niveaus gelezen worden. Op zich, ook wanneer niet alle verwijzingen herkend worden, is het een heel mooi en toegankelijk geschreven roman.  

Magie 

Charles is nog niet zo lang in zijn nieuwe huis Shruff End wanneer er een aantal mysterieuze zaken hem voor een raadsel stellen. Zo valt er zonder aanwijsbare reden een waardevolle vaas van zijn voetstuk en een spiegel versplintert zomaar uit het niets. De meest bizarre ervaring krijgt  hij op de dag dat hij een gigantisch monster in zee ontwaart. Twijfelend aan zijn waarnemend vermogen en met afgrijzen stelt hij vast dat het werkelijkheid is. Zoals het beest verschijnt, verdwijnt het ook weer en Charles blijft doodsbang achter. Het doet hem denken aan die keer dat hij een bad trip had na een dosis LSD. Hierna probeert hij een verklaring te vinden voor het afschrikwekkende beeld dat zich nog steeds op zijn netvlies bevond. Het moest projectie zijn van iets wat hij daarvoor gezien had. 

Dit zijn kenmerkende beschrijvingen van een man die denkt zijn herinneringen goed en naar waarheid op een rijtje te hebben, maar zoals tijdens het boek zal blijken, is zijn waarneming niet altijd de juiste. Wanneer zijn oude vrienden één voor één zijn leven binnendringen, ook ongevraagd, leiden de verwikkelingen tot stormachtige situaties. 

De Storm 

Wat is een mooier decor voor een theaterman dan een huis op een rots aan zee, waar hij als Prospero, een personage uit De Storm-Shakespeare, terug kan kijken op zijn leven. Net als Prospero heeft ook Charles de neiging anderen te manipuleren. Tijdens zijn werk in het theater werd hij 'de Shakespeareman' genoemd. Lizzie, één van de oude vrienden die hem komt bezoeken in Shruff End, speelde Ariel. Hij vindt zelf dat hij een goede Prospero geweest is, vooral met Lizzie als Ariel. Meer vrienden uit het theaterwereldje komen op bezoek, het wordt knap ingewikkeld met al het zeer uit het verleden en de illusies, dromen en verwachtingen van nu. 

 

Prospero commanding Ariel  J.W. Abbott (wikimedia)

Hartley 

Charles jeugdliefde Hartley, komt in zijn leven terug. De manier waarop hun, kuise, relatie destijds ten einde gelopen was, maakt nog steeds heftige gevoelens los, vooral bij Charles. Zij is destijds met de stille trom vertrokken en dit heeft Charles nooit kunnen verkroppen. Ze blijkt getrouwd met een obsessief jaloerse man en om het ingewikkeld te maken hebben ze een geadopteerde zoon, Titus, waarvan Ben denkt dat het kind van Charles is. Uiteindelijk zal de vraag oprijzen of Hartley werkelijk Charles eerste liefde was of dat het ook zijn neef James kon zijn. Beetje geheimzinnig wat er allemaal gespeeld heeft in het verleden, de signalen vormen langzaam een completer beeld. 

Proza 

De stijl van Murdoch is erg mooi, het verveelt nooit wanneer ze de natuur beschrijft. Dat de zee een belangrijke rol krijgt is duidelijk. Dit motief loopt door het hele boek, opmerkelijk op hoeveel verschillende manieren de zee verwoord kan worden: 

'Het weer bleef warm. De zee had haar purperen, met juwelen bezaaide aanschijn herkregen, doorschoten met spikkellijnen van smaragd. Ze schitterde me tegen als op de eerste dag. Er waren een paar wolken, grote, trage, olifantachtige wolken die boven het water hingen en licht uitstraalden. Ik keek ernaar en constateerde verbaasd dat ik te zeer door mijn gedachten werd gekweld om te kunnen genieten van de wonderen om me heen.'  

Er is nog een motief dat meandert door het boek, dat is het voedsel. Charles houdt nauwgezet bij wat hij eet en maakt ons deelgenoot van wat hij lekker vindt en belangrijk. De ene keer eet hij een kaassandwich en een afschuwelijke vleespastei, een andere keer: 

'ansjovispasta op warme beboterde toost, daarna een bonenschotel met fijngesneden selderie, tomaten, citroensap en olijfolie. […] Toen bananen met witte suiker […] Toen crackers met boter uit Nieuw Zeeland en Wensleydale kaas.' 

afbeelding pixabay

Bardo en James 

Murdoch voelt zich aangetrokken tot het boeddhisme, in deze roman heeft James de rol van de mysticus. Hij verbleef als militair jarenlang in Tibet en is volledig in de ban van oude religieuze tradities. Behalve een bijzondere kunstcollectie heeft hij ook bepaalde vaardigheden aangeleerd; hij beweert dat je met wilskracht de lichaamstemperatuur kunt beïnvloeden.  

James legt Charles ook uit wat het betekent in het bardo rond te dolen. Je verkeert na je dood in een tussentoestand, overgangstoestand. Tussen het sterven en zijn wedergeboorte zijn er zes stadia waar je doorheen moet, die worden samen het bardo genoemd in het Tibetaans boeddhisme.  

'Er is een toenemende belangstelling voor en behoefte aan religie. Niet in de christelijke zin; ik denk dat de theistische ** godsdiensten weinig kans meer zullen krijgen. Het boeddhisme heeft een betere kans om te blijven bestaan, want het gaat over de beleving van de eenheid van alles. Dat is wat de christelijke mystici ook hadden; de gewaarwording dat every moment is sacred.' ***

Gehechtheid 

In één van de laatste episodes hebben Charles en James een gesprek over het beeld dat Charles gecreëerd heeft van Hartley. James meent dat James een kooi van behoeften gebouwd heeft en Hartley temidden in die ruimte neergezet heeft. Daar kan James haar als een geestesbezwering beschouwen. Hij ontkent natuurlijk, hij ziet dat heel anders, maar James kon wel eens gelijk hebben. Het beeld van Hartley is helemaal ontstaan in zijn eigen fantasie en wordt geprojecteerd op de buitenwereld als waarheid.  

Er wordt nog een fles opengetrokken, er verschijnen wat nachtvlinders en het gesprek gaat verder. Over religie en bijgeloof, macht, zwakte en verering van macht door het zwakke en hoe we onszelf voor de gek houden, omdat de mens nooit geneigd is genoegens op te geven. Wanneer we wel alle gehechtheden opgeven lijkt dit sterk op de dood. Nou ja, Socrates zei al dat we moeten leren sterven.  

Conclusie

Wanneer het boek uit is wil je meteen opnieuw beginnen om in de fijne sfeer te blijven zonder je af te vragen wat de plot is, want die weet je dan. Het prachtige taalgebruik, de goed uitgewerkte karakters, het schilderachtig weergeven van het zeezicht (in het Engels seascape, mooi!!!), de mythologie, literatuur, theater en motieven/ thema's die kenmerkend zijn voor Murdochs werk zoals toneel, maskers en water, maken dit boek tot een onvergetelijke ervaring.  Bijzonder jammer dat dit boek amper te verkrijgen is.

Thalatta! Thalatta! (wikipedia)

*Thalatta! Thalatta! De zee!  De zee!  was de juichkreet van een Grieks huurleger bij het zien van de Zwarte Zee.  (401   v.Chr)  (Dit bekende citaat uit de Griekse literatuur werd ook gebruikt door James Joyce in Ulysses.) 

Een tweede bron voor de titel is volgens Peter J. Conrad, Iris Murdochs biograaf, het gedicht Le cimetière Marin (De begraafplaats aan zee) van Paul Valéry. Murdoch gebruikte dit gedicht in meerdere romans. 

**Theïsme is een godsdienstfilosofische opvatting die het bestaan van één of meer goden aanneemt, of met name één persoonlijke God of godheid erkent, die zowel transcendent (bovennatuurlijk) als immanent ( dat wat het bewustzijn niet te boven gaat) is.

***een fragment uit een interview met Iris Murdoch:  https://www.nrc.nl/nieuws/1990/08/03/gesprek-met-iris-murdoch-in-oxford-mensen-zijn-diep-6937140-a516067

Dame Jean Iris Murdoch (Dublin, 15 juli 1919 – Oxford, 8 februari 1999), was een filosofe, die haar grootste bekendheid dankt aan haar werk als romanschrijfster. 

Murdoch had een voor die tijd erg vrije moraal. Ze had relaties met veel verschillende mannen, vaak met meerdere tegelijk, ook na haar huwelijk met John Bayley. Dat waren zonder uitzondering invloedrijke mannen, vaak afkomstig uit de wereld van wetenschap en cultuur. Er gingen geruchten dat Murdoch ook relaties met vrouwen zou hebben, maar dat ontkende ze altijd.Iris Murdoch leidde een productief leven. Naast het schrijven van romans en ander werk gaf ze vaak lezingen, in binnen- en buitenland, vooral over haar werk als schrijfster maar ook over filosofie. 

In 1978 kreeg ze de Booker Prize voor haar roman The Sea, the Sea. Het boek gaat over een gepensioneerde regisseur die zich op het platteland terugtrekt. Daar ontmoet hij zijn eerste liefde, van wie hij zijn hele leven is blijven dromen en die zich zonder een spoor achter te laten uit zijn leven heeft teruggetrokken. Zijn verlangen naar haar laait weer op, wat tot noodlottige verwikkelingen leidt.In 1987 kreeg ze de onderscheiding Commander of the Order of the British Empire, waardoor ze zich Dame Iris Murdoch mocht noemen. 

Titel: De zee, de zee 

Oorspronkelijke titel: The sea, the sea 

Auteur: Iris Murdoch 

Vertaler: Jo Fiedeldij Dop 

Uitgever: Prometheus Bert Bakker 

ISBN: 9789060196724 

Pag.: 463 

Verschenen: 1978 (origineel, vertaling in 1979)