Franz Werfel-Het bleekblauwe handschrift van een vrouw

Recensie door Tea van Lierop

Uitgeverij Vrijdag 

'Als een omhooggevallen god op de Olympus'

Franz Werfel schreef met Het bleekblauwe handschrift van een vrouw een prachtige novelle. Het verhaal speelt zich af in het Wenen van 1936 en begint met de post van die ochtend. Leonidas heeft een aantal dagen geleden zijn vijftigste verjaardag gevierd en tussen de verjaardagspost zit één brief die niet met machineschrift geschreven is. Het bleekblauwe handschrift is van een vrouw, hij herkent het en weet de brief te verbergen voor Amelie, zijn eega. Het milieu waarin Leonidas zich bevindt is buitengewoon comfortabel vergeleken met hetgeen waarin hij geboren is. Zijn vrouw komt uit een steenrijke familie en het feit dat juist Leonidas werd uitverkoren als echtgenoot had hij te danken aan de rok van een zelfmoordenaar. 


Opbouw

De tijdsspanne van het verhaal is één dag, binnen deze dag leren we Leonidas goed kennen. Het vertelperspectief wisselt, er zijn dialogen, er zijn passages met innerlijke monologen, soms een stukje personaal (derde persoon) en een aantal flashbacks zodat het beeld van Leonidas compleet wordt. Leonidas' vader was een armoedige gymnasiumleraar, hij vernoemde zijn zoon naar Leonidas I.*  Het personage Leonidas bezweek nooit voor de overmacht van een hoogmoedig gezelschap. Franz Werfel vergelijkt de bekrompen jeugd van zijn protagonist met een veldslag, de slag bij Thermopylae (480 v. Chr.). 

Godenkinderen

Leonidas ziet zichzelf als lieveling van de goden, het universum is een  

'opvoering met als enig doel het vertroetelen van godenkinderen als hij, ze uit de diepte op te heffen naar de top en ze begiftigen met macht, eer, luister en luxe.'  

Zo staat Leonidas in het leven totdat hij de brief, die hij verborgen heeft, besluit te gaan lezen in plaats van te versnipperen. Dan stort zijn wereld in en weet hij geen draaiboek te vinden waarin hij kan opzoeken hoe hij moet reageren. De rest van de dag verloopt turbulent.

April

De dag waarop de brief komt valt in oktober, maar lijkt op een mooie aprildag. De brief is nog niet geopend, alles lijkt nog koek en ei. Gedurende de dag zal het weer een rol blijven spelen, het verandert mee met de stemming waarin Leonidas verkeert. Het is een versterkend motief van zijn gemoedstoestand, de kleine aanwijzingen van de weersgesteldheid lijken van geen belang, maar kleuren het verhaal. April komt ook voor in de beschrijving van Amelies ogen, wanneer zij 'aprilogen' heeft is het oppassen geblazen, er is een verhoogde kans op scenes. Aan het eind van het verhaal is de vriendelijke aprilmorgen veranderd in een novemberavond. 

Het verloop

Het verhaal zou in drie zinnen samen te vatten zijn, zo simpel is het. De auteur weet er door de uitgebreide beschrijvingen van Leonidas' karakter een spannend geheel van te maken. Vooral bij z'n innerlijke monologen zit je je als lezer regelmatig op te winden over de keuzes die Leonidas maakt en vooral op grond waarvan. De vrouw met het bleekblauwe handschrift is Vera Wormser, hij leerde haar kennen toen hij als student bij haar thuiskwam om haar broer voor te bereiden voor zijn examen. Vera was pas een jaar of veertien en was behalve betoverend mooi ook heel slim. 

'Ook haar haar was toen nog lang. Het viel op haar tengere schouders. Haar gezichtje, dat uit maansteen gesneden leek, werd beheerst door de grote ogen die helemaal in de schaduw lagen. Hun verpletterende blauw onder de zwarte wenkbrauwen en wimpers leek wel verdwaald te zijn uit een koele verte. Zelden kruiste ik haar blik, de meest trotse en afwijzende meisjesblik die ik ooit moest ondergaan.' 

Hij zal haar later nog ontmoeten en de gebeurtenissen, die een thrillerachtig karakter krijgen, worden in prachtig proza verteld. De manier waarop Leonidas zich in allerlei bochten wringt om zich te rechtvaardigen is haarfijn uitgewerkt, soms zelfs humoristisch. Zijn vrouw, Amelie moet het ook ontgelden, hij hoopt haar op iets onbetamelijks te betrappen, zodat de rollen omgedraaid kunnen worden. Op z'n werk als afdelingshoofd op het Ministerie van Onderwijs en Cultuur maakt hij inzake een benoeming van een Joodse hartchirurg een opvallende draai die z'n collega's de wenkbrauwen doet fronsen. 

Conclusie

Een dun boek met veel inhoud. De politieke situatie van de tijd waarin het verhaal zich afspeelt wordt pijnlijk voelbaar bij het afwegen van de juiste beslissingen. Het reilen en zeilen van het ambtelijk apparaat wordt meesterlijk beschreven; de ministers zijn slechts 'marionetten' van de ambtenaren. Kortom, een mooie klassieker met een uitgebreid en zeer infomatief voorwoord van vertaler Marc Rummens.

De auteur   

Franz Werfel werd geboren in 1890 in Praag, dat behoorde toen nog tot de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Zijn vader was een welgestelde Joodse handschoenfabrikant. Zijn opvoeding lag grotendeels in handen van zijn katholieke gouvernante Erna Tschepper, hij bewaart goede herinneringen aan zijn jeugd. Werfel studeerde rechten en filosofie en gaat in militaire dienst. In Praag leert hij Max Brod en Franz Kafka kennen, die behoorden tot de Praagse kring. In 1914 moest Werfel, de pacifist, naar het Galicische  front, het lukt hem daar een kantoorbaantje te bemachtigen.  

De jonge schrijver en dichter verlooft zich met Gertrud Spirk, deze verloving zal niet lang stand houden, in 1917 ontmoet hij de beroemde Alma Mahler-Gropius. Zij wordt de liefde van zijn leven, zijn muze, de drijvende kracht achter zijn schrijverschap. In Wenen ontmoet hij collega-schrijvers als Egon Kisch, Robert Musil, Rainer Maria Rilke en Stefan Zweig tijdens de anarchistische-communistische revolutie, die uiteindelijk mislukte. 

Onder invloed van Alma Mahler wordt hij minder anarchistisch en schuift op in de richting van sympathisanten van het gedachtegoed van Mussolini.  

In 1938 vluchtten de Werfels naar Frankrijk. In ballingschap schrijft Franz Werfel meerdere werken, onder andere Het bleekblauwe handschrift.

In 1940 reist de familie door naar de VS, daar opent Alma haar kunstzinnige salon en Franz is er uitermate succesvol. Ze ontmoeten daar grote namen uit de literaire wereld en de klassieke muziek: Thomas en Heinrich  Mann, Erich Maria Remarque, Lotte Lehman, Lion Feuchtwanger en Arnold Schoenberg. In 1945 overlijdt Franz aan een hartkwaal. Hij heeft dan net Stern der Ungeborener afgerond, een bevreemdende roman, het is het verslag van een reis in een ideële fantasiewereld die aan Dante doet denken. 

*Griekse koning van Sparta van ca 490 tot 480 v.Chr

Auteur: Franz Werfel 

Vertaler: Marc Rummens 

Uitgever: uitgeverij Vrijdag 

ISBN: 9789460014598 

Genre: literaire fictie 

Pag. : 102 

Verschenen: april 2016