Iris Murdoch – Een afgehouwen hoofd

Duobespreking door Wilma van der Stap en Tea van Lierop

Atlas Contact

*Spoilers*

Een afgehouwen hoofd is Murdochs vijfde roman en werd in 1961 gepubliceerd als A Severed Head

  

Flaptekst

'De symbolische sleutelfiguur van de roman Een afgehouwen hoofd is de vrouwelijke professor in de antropologie, Honor Klein. Zij wordt vergeleken met de afgesneden kop waaraan primitieve stammen het vermogen toeschrijven tot het doen van voorspellingen. Deze vrouw en de heen en weer zwenkende mannelijke hoofdfiguur, Martin Lynch-Gibbon, schokken elkaar, maar herkennen elkaar ook op onderbewuste gronden en vinden zo wellicht de weg naar zelfverwerkelijking, naar geluk.’ * (het vervolg staat onderaan)

Over de titel (Wilma)

Door de titel verwachtte ik eigenlijk een letterlijke onthoofding en ik was er ook bang voor dat dat ging gebeuren toen Martin naar Palmer’s huis ging en daar Honor aantrof bij de eettafel met een samurai-zwaard. Mede door de achternaam van Martin: Lynch-Gibbon. Een naam waarvan ik me afvraag hoe toevallig die is gekozen, zeker als er op een gegeven moment een verwijzing wordt gegeven naar de (mens-)apen van Köhler. Gelukkig viel het alles mee en werden er alleen een paar servetten het slachtoffer. ‘Men smeedt ze niet alleen met grote zorg, maar met grote eerbied. En het gebruik van zo’n zwaard is niet slechts een kunst, maar een geestelijke oefening’. Waarop Martin reageert met:’ Het denkbeeld om mensen te onthoofden bij wijze van geestelijke oefening vind ik overigens niet bepaald aantrekkelijk’.

Later zegt Honor tegen Martin:

‘Ik ben een afgehouwen hoofd, zoals de primitieve stammen en de oude alchemisten dat vroeger wel gebruikten; ze zalfden het met olie en legden het een stukje goud op de tong om het profetieën te laten uiten. En wie weet of iemand die zo’n afgehouwen hoofd lang gekend had, er geen vreemde kennis van kon opdoen.’

Dit is, na Bruno’s droom, het tweede boek dat ik van Iris Murdoch heb gelezen en er zijn wel een aantal overeenkomsten. Zo lijkt het bij beide boeken af en toe alsof je in een toneelstuk of zelfs een klucht bent beland. Dit effect wordt versterkt door de weinige protagonisten en ook de plekken van handeling zijn beperkt. Dit geeft een soort geconcentreerd gevoel, er is weinig wat van het verhaal afleidt, maar dit maakt het zeker niet saai. Heel knap hoe ze met weinig middelen een verhaal kan smeden.

Een andere opvallende overeenkomst is de afwezigheid van kleine kinderen, net zoals in het leven van Iris Murdoch zelf. Wat in dit boek opvalt, toevallig of niet, is dat Antonia vijf haar ouder is dan Martin - Iris was zes jaar ouder dan haar echtgenoot.

En wat moet je dan denken van het stukje waarin Antonia aan Martin vertelt dat ze wil scheiden: 

‘Een huwelijk is een avontuurlijke onderneming, iets dat zich moet ontwikkelen’, zei Antonia, ’en ons huwelijk is eenvoudig tot stilstand gekomen. Daar was ik me al van bewust, voordat ik verliefd werd op Anderson. Het komt voor een deel, doordat ik zoveel ouder ben dan jij en een soort van moeder voor je geweest ben. Daardoor heb ik je verhinderd volwassen te worden. We moeten dit alles vroeg of laat onder de ogen zien.’

Je kunt aan alles merken dat Iris Murdoch geletterd is, er zijn continue verwijzingen naar schrijvers, mythologie, symboliek, noem maar op. Vooral Dante kwam regelmatig voorbij, en een grappig detail is dat zijn dochter Antonia heette, net zoals de vrouw van Martin. Een leuk stukje zelfspot van Iris Murdoch bevindt zich in de beschrijving van Honor Klein, de halfzuster van Palmer Anderson. ‘Ik heb haar zeer onlangs ontmoet’, zei ik, ‘maar ik kan me niet veel meer van haar herinneren. Ik vond haar de Vrouwelijke Don in persoon. Waarom moeten die vrouwen er toch zo uitzien?’

Even later blijkt dat hij met ‘zo’ een vogelverschrikker bedoelt.

Een mooi voorbeeld van symboliek vond ik het stukje waarin Martin op een mistige dag, al lopend door Londen, zijn problemen overdenkt:

‘Het was te koud om te gaan zitten, maar nu en dan bleef ik toch even staan en leunde over de borstwering en telkens als ik langs een vochtige lantaarnpaal kwam, waarom zich een dolfijn kronkelde, had ik het gevoel, dat ik ergens dichterbij was gekomen.’

Een dolfijn staat voor bescherming en wordt beschouwd als een teken van geluk en hoop, steun en kracht. (Het typefoutje? heb ik maar letterlijk overgenomen)

Ik vond het een geweldig boek om te lezen, er staan zoveel dingen in die je kunt napluizen, zoals de legende van Psyche, die wordt aangehaald. Medusa, Ares, Aphrodite en Hephaistos komen voorbij. En ook in de beschrijving die Martin van zichzelf geeft, schuilt weer van alles: hij heeft het over zijn uiterlijk als een kruising tussen Hume en Garrick. Garrick heeft op de school van Samuel Johnson gezeten, die eerder genoemd wordt op pagina 14. Zo wordt je als lezer lekker bezig gehouden, als je dat tenminste wil. Voor degenen die daar niet van houden, is het verhaal zelf ook vermakelijk genoeg en de ontknoping is toch weer anders dan je eerst zou denken.

.

Kluchtig? (Tea)

De foto op de cover en het gegeven dat het verhaal ook als toneelstuk bewerkt is maakt nieuwsgierig. Ergens in het achterhoofd zie je tijdens het lezen het open-en dichtslaan van deuren, ruzieachtige scenes, heimelijke ontmoetingen en sfeervol ingerichte woningen of de desolate aanblik van een woning die half leeggeplunderd plaats biedt aan een dronken personage. Dit wat betreft de passages die zich binnenshuis afspelen. Daarbuiten is het helemaal niet kluchtig, integendeel! De mist, het gelige schijnsel van straatlantaarns, de geur van zwavel en sulfer zorgen voor de typische Murdoch-ambiance, spookachtig, verlaten en angstig.

Binnen deze uitersten speelt dit bizarre verhaal zich af. Wat is dit ontzettend genieten! Alle registers worden opengetrokken om van dit verhaal een groot verschuivend mozaïek te maken. Stel je voor dat er maar een paar personages zijn, maar met hun broers en zusters kunnen er heel wat constellaties gevormd worden. Driehoeken, vierhoeken, wisselingen, incest, geweld en liefde, zo ongeveer moet Murdoch het zich voorgesteld hebben. Om het verhaal kracht bij te zetten maakt ze gebruik van hemel en hel, Griekse helden, literaire grootheden en ontzettend wervelend proza. De protagonist Martin is het personage waar het allemaal om draait, hij is elke keer slachtoffer van weer een gril van één van zijn tegenspelers. Hoewel ook hij niet zonder zonde is – zijn motieven zijn nogal berekenend en hij reageert heel primair – kun je hem toch niet onsympathiek vinden.

De titel, Een afgehouwen hoofd, wordt prachtig uitgewerkt. Allereerst is Honor Klein, een antropologe, het symbolische afgehouwen hoofd. En dan is er het autoritje in de zeer dichte mist waar Honor met haar hoofd buiten het raampje hangt om Martin te helpen de weg te vinden. Martins broer Alexander is beeldhouwer en heeft een buste staan van Antonia, de vrouw van Martin. Maar ook het hoofd van Medusa speelt een rol.

‘”Ik houd, geloof ik, niet van alleen maar een gebeeldhouwd hoofd” zei ik. “Het doet me denken aan een oneerlijk voordeel, aan een onwettige en onvolledige verhouding.”

“Een onwettige en onvolledige verhouding”, zei Alexander.”

“Ja. Misschien wel een obsessie. Freuds mening over Medusa. Het hoofd kan dan de vrouwelijke geslachtsdelen voorstellen, die gevreesd, maar niet begeerd worden.“’ (1964-46)

Het blijkt dat wij ongeveer evenveel genoten hebben van de typisch Murdochiaanse elementen in dit boek. Dat is waarschijnlijk ook de kracht en de charme die je als lezer moet aanspreken. Het quasi kluchtige en de motieven die in haar ander werk ook terugkomen zorgen voor een herkenbaar en vertrouwd weerzien met deze originele en verrassende auteur. 

De auteur 

Dame Jean Iris Murdoch (Dublin, 15 juli 1919 – Oxford, 8 februari 1999), was een filosofe, die haar grootste bekendheid dankt aan haar werk als romanschrijfster. Iris Murdoch werd geboren in Dublin, als enig kind van Wills John Hughes Murdoch en Irene Alice Richardson. Op jonge leeftijd verhuisde ze met haar ouders naar Londen, waar haar vader als ambtenaar werkte. Haar moeder volgde een zangopleiding, maar brak die af toen ze zwanger was van Iris en ze pakte het zingen daarna nooit meer op.

Murdoch had een voor die tijd erg vrije moraal. Ze had relaties met veel verschillende mannen, vaak met meerdere tegelijk, ook na haar huwelijk met John Bayley. Dat waren zonder uitzondering invloedrijke mannen, vaak afkomstig uit de wereld van wetenschap en cultuur. Er gingen geruchten dat Murdoch ook relaties met vrouwen zou hebben, maar dat ontkende ze altijd.

Iris Murdoch leidde een productief leven. Naast het schrijven van romans en ander werk gaf ze vaak lezingen, in binnen- en buitenland, vooral over haar werk als schrijfster, maar ook over filosofie.

In 1978 kreeg ze de Booker Prize voor haar roman The Sea, the Sea. Het boek gaat over een gepensioneerde regisseur die zich op het platteland terugtrekt. Daar ontmoet hij zijn eerste liefde, van wie hij zijn hele leven is blijven dromen en die zich zonder een spoor achter te laten uit zijn leven heeft teruggetrokken. Zijn verlangen naar haar laait weer op, wat tot noodlottige verwikkelingen leidt.

In 1987 kreeg ze de onderscheiding Commander of the Order of the British Empire, waardoor ze zich Dame Iris Murdoch mocht noemen. (Wikipedia)

Titel: Een afgehouwen hoofd

Auteur: Iris Murdoch

ISBN: niet

Uitgever: Atlas Contact

Vertaling: DRS. H J W Schaap

Genre: fictie

Pag.: 215

Verschenen: 1961, deze editie 1964

* Behalve deze hoofdpersonen spelen in dit spel der verwikkelingen Antonia, de 'fladderige' echtgenote van Martin, Georgie, zijn vriendinnetje en de fraseur Palmer Anderson, psychiater, huisvriend en huisvrede-breker een grote rol. Het moeizame streven naar het vinden van de juiste liefdespartner wordt in Een afgehouwen hoofd op bijzonder indringende en geestige wijze in beeld gebracht.

Naar deze roman is door Iris Murdoch in samenwerking met J.B. Priestley een toneelstuk gemaakt dat in Engeland al meer dan een jaar lang furore maakt en ook in Nederland met veel succes is opgevoerd door De Nederlandse Comedie, met Ellen Vogel, Andrea Domburg en Guus Oster in de hoofdrollen.

H.A. Gomperts schreef in Het Parool over de roman en over het toneelstuk: 'Een afgehouwen hoofd is het lugubere en tegelijkertijd lichtzinnige verhaal van een zachtmoedig echtgenoot, die er een vriendinnetje op na houdt en die zijn kleine wereld langzamerhand ziet vollopen met onverwachte en gecompliceerde overspelige situaties. Er is een ongewone, ingehouden maar woeste humor in het boek.'