David Vann - Heilbot op de maan

Recensie door Roosje

Uitgeverij De Bezige Bij

Jims totemdier

*een paar spoilers*, al moet dit boek het niet van verrassingen, laat staan van dei ex machina hebben, nou ja, een klein beetje.

Beschermt de heilbot hem? Zelf houdt Jim zich dat uit alle macht voor, zowel op de maan in manische periodes als ook op de donkere koude zeebodem in depressieve buien. Maar zoon David weet wel beter en jongere broer Doug misschien ook wel. Als jongere broer is het lastig een oudere in de gaten te houden en te overtuigen van dingen die de oudere niet wil. Ook de zoon kan de vader niet beschermen en vrijwaren, al denkt hij van wel. Als hij maar mee was gegaan naar het koude eenzame Alaska, dan was het - misschien maar voor een korte periode - goed gegaan met vader Jim. 

Wij allen laten ons betoveren en voor de gek houden door mentale constructies die kant noch wal raken; mentale constructies die ons overleveren aan het kwade in plaats van ons te behoeden voor het/de boze. En wat als dat boze ook nog eens uit jezelf komt? Wat dan? Hoe ontdoe je je van je eigen ketenen?

Mag je een totemdier bejagen, zoals Jim en Doug deden in het jaar dat zij als beroepsvissers aan de kost probeerden te komen? Daarover verschillen de opvattingen. Voor sommige groepen is het totemdier als de heilige koe voor de hindoes, voor andere mag je het totemdier bejagen en opeten als je maar respect toont en bepaalde rituelen in acht neemt. De krachten van het heilige dier kunnen namelijk op jou overgaan.

Jim is per vliegtuig onderweg van Alaska naar California; zijn jongere broer Doug wacht hem op om hem te begeleiden naar een therapeut. Jim is net als hun vader tandarts, maar put geen genoegen uit zijn professie. Liever was hij beroepsvisser. En beroepsvissen heeft hij geprobeerd met zijn broertje, maar dat mislukte. Net als zijn huwelijken mislukten. Dat met de moeder van zijn kinderen, David en Cheryl; en dat met zijn tweede vrouw, Jeannette, met wie hij bijna dagelijks belt en met wie hij ook ook nog wil samenzijn of vrijen.

Alles is mislukt in Jims leven en hijzelf  ook, vindt hij, ‘Jim slaplul’, letterlijk - fysiek, hij is praktisch impotent - en psychisch emotioneel.

Het doel is Jim in leven te houden totdat zijn medicijnen gaan werken en hem uit zijn manische en depressieve periodes verlossen; en geen enkel bipolair mens wil eigenlijk van zijn manische kwaliteiten af; hij wil leven: vooral de hoogten begeert Jim, de pieken en soms ook de dalen, zoals de heilbot die op de bodem van de diepe oceaan leeft en daardoor de G-krachten kan weerstaan om een ‘high’ op de maan kan beleven.

Jim maakt zijn zoon David wijs dat NASA in 1969 een heilbot mee liet gaan naar de maan; het dier is tegen de enorme G-krachten opgewassen: een heilbot op de maan, dat is Jim in zijn eigen ‘high’.

De zee en daarmee de vissen erin - en in andere verhalen en roman de menselijke maat van de zee, het aquarium - is het krachtigste motief in deze roman en in veel boeken van Vann. De zee kent zijn aardse tegenhangers in bergen, bossen, ruige natuur, ruige aarde. Jagen en vissen zijn de natuurlijke habitat van Vanns personages, dat zijn meestal mannen maar ook vrouwen. Als een mens bezig is met de natuur en zijn eigen strijd daarin en daartegen, dan raakt zijn hoofd niet verduisterd door manische en depressieve gedachten. Toch lijkt dat bij Jim niet helemaal te werken.

‘Iedere herinnering een verzameling mythen (sic! ontbreekt ‘is’? rdv), maar de leemten tussen de verhalen zijn enorm. Ook wat hij over zichzelf weet, zelfs dat is voornamelijk leemte, grotendeels onbekend [...]. Jims probleem is dat hij zijn eigen elven niet binnenkomt, en dat probleem zal hij doorgeven.’ (2019:139)
Nota bene: Het lijkt er sterk op dat Jim nu over zichzelf denkt in de derde persoon. Dat kun je gerust dissociatie noemen, een psychiatrische afwijking.

De vraag in deze roman is niet: pleegt Jim suïcide? Ondanks dat weet David Vann wel sprankeltjes hoop rond te strooien. De kernvraag is veeleer: neemt hij Jeannette mee op zijn eenzame reis? Bijna alle personen in deze roman vragen zich dat af. Van alle kwelgeesten die Jim aanhoudend tergen, is de Eenzaamheid misschien de ergste.

‘Het was allemaal ondraaglijk. Getrouwd zijn of gescheiden, een gezin hebben of zijn kinderen niet zien, dicht bij of ver weg van zijn ouders en zijn broer. Ieder besluit betekende minder keuzemogelijkheden. Heeft hij ooit wel een keus gehad?’ (ib.: 173)

Deze roman gaat over Jim Vann, de vader van David, die ziek is in zijn hoofd, het gaat over wat er in een man omgaat die leeggezogen wordt door zijn eigen highs en lows, zijn manieën en zijn depressies.

‘Staat iedereen eigenlijk zijn hele leven op de rand van de zelfmoord, moeten ze allemaal de dag doorkomen met kaarten, tv, maaltijden en allerlei routinegedrag, bedoeld om vooral nooit jezelf tegen te komen en dan te ontdekken dat je geen zelf hebt?’ (ib.: 144)

Auteur David Vann is een van die schrijvers die in staat zijn het innerlijk van een mensenziel bloot te leggen, op een manier die niet alleen alleszins overtuigt, maar je ook naar de strot vliegt. Als je ooit een manisch of depressief mens hebt ontmoet en hem wil begrijpen, lees dan deze roman. Of een andere roman van David Vann: Goat Mountain, Aarde, Caribou Island.

De elementen uit onderhavige roman - en ook uit andere romans en verhalen - zijn autobiografisch: vader met psychische problemen, zelfmoord, tandarts, jagen en vissen, zee, moeder, gescheiden ouders, Cherokee-afkomst, Alaska - California, wapens, de zee, impotentie, onrust, verkeerde keuzes en dat bij voortduring, menselijk onvermogen, liefde die niet voldoende is; de wijze waarop deze autobiografische elementen gerangschikt worden en de uitwerking die ze krijgen, verschilt. Vanns werk is niet een-op-een-biografisch.

‘Doug is een veerman (rdv: Charon, die de doden overzet naar het Dodenrijk), die hem over de rivier naar de hel brengt, maar zelfs dat is te simpel. Doug heeft het beste met hem voor, denkt dat deze bezoekjes, die kilometerslange tochten zullen helpen, dat de leemten in Jims hoofd van buiten overbrugd kunnen worden. Maar voor Jim lijkt het eerder of hij in de wachtkamer zit.’ (rdv: als de mensen uit Vestdijks De kellner en de levenden!) (ib.: 177).
Hier lijkt weer sprake van dissociatie!

Heilbot op de maan is Vanns tweede boek over zijn vader en diens ziekte. Het eerste boek over zijn vader, niet zijn echte debuut, Legende van een zelfmoord, is een verhalenbundel over zijn vader en zijn leven, vanuit verschillende perspectieven en op zeer verschillende wijzen verteld en geschreven. Het was voor mij het eerste boek van David Vann en ik was meteen verkocht. Ik heb toen, een jaar of vier, vijf geleden, alles van hem achter elkaar gelezen en was flabbergasted.

Aquarium vond ik Vanns boek dat het meest aangepast-aan-het-grote-publiek is; ietsje minder voor mij; ik ben een beetje een eigenzinnige lezer. Klare lucht zwart, een Medea-vertelling, vond ik erg poëtisch maar lood- en loodzwaar.

Heilbot op de maan is in vergelijking met zijn ander werk aan de ‘eenvoudige’ kant. Het vertelt over Jim Vann en wat er in hem omgaat. Jim is de hoofdpersoon, maar Vann schrijft over hem in de hij-vorm. De ik-vorm had misschien meer voor de hand gelegen. Er zijn grote stukken in deze roman die je als lezer meemaakt alsof je in het hoofd en in het hart van Jim zit en alles ervaart zoals hij dat doet. Dat heet in literaire termen ‘vrije indirecte rede’ en lijkt op de monologue intérieur. In plaats van dat er staat ‘Jim denkt: ik moet Jeannette spreken en ik moet naaien voordat ik haar vermoordt.’ staat er: ‘Ik moet Jeannette spreken en ik wil haar naaien voordat ik haar vermoordt.’

Door dat hij-perspectief en die vrije indirecte rede kom je als lezer heel nabij en ontstaat er een vervreemding tussen het meer afstandelijke van het hij-perspectief en het directe dat tot je hart spreekt en zich direct in je vastzet.

Vanzelfsprekend heb ik me afgevraagd of ik Heilbot net zo goed vond als Legende van een zelfmoord. Ik kan die vraag eigenlijk niet beantwoorden. Heilbot is een indringend boek maar aan de zware kant, lang niet zo zwaar als Klare lucht zwart, maar wel somber en dreigend. Vanns vroegere werk is adembenemend maar lichter. Lijdt David Vann zelf aan het leven, net als zijn vader? Dat vraag ik me toch wel een beetje af.

Is het niet veel twee boeken met gelijkelijke inhoud over je vader? Ja en nee. Legende van een zelfmoord is een verhalenbundel waarin steeds eenzelfde soort verhaal verteld wordt, vanuit een ander perspectief, met andere personen, met een andere schrijfwijze. Dat getuigt op zich al van Vanns meesterlijke schrijfkunst.

Heilbot is een langer verhaal, een korte roman, over diezelfde vader en diezelfde zoon. Het lijkt er bijna op alsof de zoon het ultieme verhaal over zijn vader wilde vertellen. Hoe was hij, wat dreef de vader, waarom kon hij niet anders?

Overigens bevat de bundel Heilbot op de maan, behalve de niet te lange roman met deze titel, ook nog zeven korte verhalen; alleen in de Nederlandse uitgave zijn de korte verhalen toegevoegd. De verhalen heb ik hier buiten beschouwing gelaten.

Maar misschien is het toch te veel: nog een roman over je vader? Ik kan de vraag niet beantwoorden. Ik aarzel omdat David Vann een favoriete auteur blijft voor mij, en van je lievelingsauteur kun je net even wat meer hebben dan van een willekeurig andere schrijver.

Auteur

David Vann (geboren 19 oktober 1966 op Adak Island, Alaska) is een Amerikaanse schrijver. Zijn veelvuldig bekroonde werk omvat onder andere Legend of a suicide, Caribou Island, Dirt en Goat Mountain.

De eerste zes jaar van zijn leven bracht David Vann door in Ketchikan, Alaska. Na de echtscheiding van zijn ouders leefde hij met zijn moeder en zijn zus in Californië. Toen David Vann dertien jaar oud was, pleegde zijn depressieve vader zelfmoord tijdens een telefoongesprek met Vanns stiefmoeder. Twee weken daarvoor had David Vann een aanbod van zijn vader afgeslagen om een jaar met hem in Alaska door te brengen. De in veel opzichten tragische familiegeschiedenis van de Vanns (een moord, een handvol zelfmoorden, echtscheidingen en overspel) vormt een leidmotief in het werk van David Vann, te beginnen met zijn eerste boek, de semi-autobiografische verhalenbundel Legend of a suicide.

Het kostte David Vann twaalf jaar om een uitgever te vinden voor Legend of a suicide. In deze periode werkte hij tien jaar (vanaf zijn negentiende) als schipper op een zeilschip, een ervaring die hij verwerkte in A Mile Down: The True Story of a Disastrous Career at Sea .

Inmiddels heeft David Vann talrijke prijzen gewonnen. Legend of a suicide was een groot succes in de Verenigde Staten, Engeland en Frankrijk en werd bekroond met onder andere de Prix Medicis Etranger in Frankrijk (2010), de Premi Llibreter in Spanje (2011) en de Grace Paley Prize for Short Fiction (2007) in de VS. In 2011 verscheen zijn eerste roman Caribou Island, in 2012 opgevolgd door Dirt en in 2013 door Goat Mountain. Daarnaast publiceerde hij het non-fictie boek Last Day on Earth. A Portrait of the NIU School Shooter (2011) (rdv: niet vertaald), over de schietpartij door ex-student Steve Kazmierczak op Northern Illinois University.

Vann schrijft ook voor tijdschriften als The Atlantic, Esquire en Outside en is werkzaam als docent creative writing aan de Universiteit van Warwick. Hij is woonachtig in Nieuw Zeeland.

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/David_Vann)

Bibliografie

2005 - A Mile Down: The True Story of a Disastrous Career at Sea

2008 - Legend of a Suicide

2011 - Caribou Island

2011 - Last Day On Earth: A Portrait of the NIU School Shooter

2012 - Dirt

2013 - Goat Mountain

2015 - Aquarium

2017 - Bright Air Black

2019 - Halibut on the Moon

Vertalingen

2010 - Legende van een zelfmoord

2011 - Caribou Island

2012 - Aarde

2013 - Goat Mountain

2013 - Een Legende over Goede Mannen

2015 - Aquarium

2017 - Klare Lucht Zwart

2019 - Heilbot op de maan

Titel: Heilbot op de maan

Auteur: David Vann

Vertaald door Arjaan van Nimwegen Thijs van Nimwegen

Pagina's: 320 pagina's (d.i.: een roman en zeven korte verhalen; alleen in de Nederlandse uitgave zijn de korte verhalen toegevoegd.)

ISBN: 9789403147703

Uitgeverij De Bezige Bij

Verschenen: februari 2019