Mariëlle Hageman - De geschiedenis volgens Bicker (1746 - 1812) + interview

Recensie door Truusje

Uitgeverij Van Oorschot

'Ik zal me beijveren om mijn plicht eerst goed te leren kennen

en er dan zo veel mogelijk aan te voldoen.'

Jan Bernd Bicker 1796

Verba volant, scriba manent*

Met 'De geschiedenis volgens Bicker' heeft Mariëlle Hageman, de persoonlijke geschiedenis beschreven van Jan Bernd Bicker aan de hand van onder andere zijn eigen aantekeningen uit zijn archief en die van zijn familie. Sinds begin 1900 zijn deze stukken verdeeld over het Stadsarchief Amsterdam en het Nationaal Archief van Den Haag. Uit zijn archief wordt zijn leven duidelijk.

De auteur schrijft dat ze zo dicht mogelijk bij de bronnen is gebleven en alle feiten die beschreven worden gestaafd zijn uit andere bronnen, zoals die, per hoofdstuk, uitgebreid zijn gedocumenteerd in de verantwoording achterin het boek.

Bicker heeft zijn eigen belevenissen nauwgezet bijgehouden in zijn dagboeken, autobiografische aantekeningenboekjes, verslagen, verhalen en aantekeningen van de vroedschap. Ook zijn er briefwisselingen met hem en zelfs zijn proefschriften bewaard gebleven.

Jan Bernd Bicker - geboren 27 augustus 1746 - was een indrukwekkend en opmerkelijk man uit onze vaderlandse geschiedenis en de tijd van De Verlichting** in de 18e eeuw. Hij was een groot voorstander van democratische hervormingen en een geducht tegenstander van stadhouder Willem V van Oranje. Door zijn republikeinse opvattingen was hij niet bij iedereen even geliefd.

Al generaties lang zaten de leden van de familie Bicker goed in hun slappe was. Zijn grootvader was een familiebedrijf gestart dat leningen verstrekte aan degene die zich de rente kon veroorloven. Zelfs de Russische keizer wist hen te vinden. De voorvaderen van Jan Bernd Bicker hebben allen een functie gehad in het stadsbestuur van Amsterdam.

Jan Bernd Bicker

Op dringend advies van zijn vader volgde hij de studie filosofie en rechten aan de Universiteit van Utrecht, zodat hij zijn vader in het bedrijf zou kunnen opvolgen. Bicker echter wilde de politiek in, daar lag zijn hart, en in het voorjaar van 1768 begon hij zijn politieke loopbaan als commissaris van kleine zaken.

Een jaar later trouwde hij met Catharina Six, een telg uit het beroemde Amsterdamse geslacht Six, zoals door Geert Mak beschreven is in 'De levens van Jan Six'. Negen kinderen werden er uit dit huwelijk geboren. Bicker werd kapitein van de schutters, maar na de geboorte van Suze, de oudste dochter, heeft hij gedurende twee jaar in het familiebedrijf gewerkt, waarna dit werd ontbonden. Het bloed kruipt waar het niet kan gaan en Bicker volgde zijn hart en koos toch weer voor de politiek. Op zijn vijfentwintigste kwam hij in aanmerking voor de functie van schepen en kreeg hij te maken met de martelpraktijken in de pijnkamer.

'Bij het martelen had Bicker zo zijn vraagtekens. Niet dat hij tegen martelen op zich was, want dat hoorde nu eenmaal bij de rechtspraak, maar hij vroeg zich af of het niet onnodig vaak werd ingezet om een bekentenis af te dwingen. Zijn collega Joan Graafland [...] vond ook dat een bekentenis niet altijd nodig zou moeten zijn om iemand een straf op het schavot te kunnen geven. Als er overtuigend bewijsmateriaal was, dan moesten ze een verdachte gewoon kunnen veroordelen, ook als die ontkende. Want als zijn schuld al bewezen was, dan was het toch 'tegen de billijkheid en menslievendheid' om een misdadiger nog te pijnigen alleen om een bekentenis te krijgen?'

Catharina Six

Een belangrijke carrière volgde. Hij was bewindhebber bij de West Indische Compagnie en op verzoek van het stadsbestuur keerde hij weer terug in de functie van schepen. Ook had hij een flinke vinger in de pap in de besprekingen over de onafhankelijk van de Verenigde Staten.

Onenigheid binnen de vroedschap*** deed Bicker besluiten zijn ontslag in te dienen. De hervormingen van de patriotten werden teniet gedaan en Willem V werd in het zadel gehesen. De gevechten tussen patriotten en Oranjegezinden leidden ertoe dat Bicker, en met hem vele anderen, de stad uitvluchtte via Antwerpen naar Brussel, Frankrijk en Zwitserland.

Tijdens de ballingschap komt Catharina te overlijden, op 13 februari 1793.

Het overlijdensbericht luidde:

'Het heeft de Alleenheerser behaagd mijn teerbeminde huisvrouw, vrouwe Catharina Six, in de ouderdom van ruim veertig jaren, nadat wij bijna vierentwintig jaren in de allergelukkigste echtverbintenis verenigd zijn geweest, door een zachte dood van mij te scheiden.'

Uiteindelijk zou hij zeven en een half jaar in het buitenland verblijven, toen hij het verzoek kreeg terug te keren met de belofte dat alle vonnissen tegen hem zouden komen te vervallen. Zijn idealen was hij nog niet kwijt en hij bekleedde diverse functies vanuit zijn democratische overtuiging, maar een staatsgreep had als gevolg dat Bicker gevangen gezet werd op locaties in Wijk bij Duurstede en Leeuwarden. Dat Napoleon zijn broer Lodewijk Napoleon in het zadel hielp en het Koninkrijk Holland bij het Franse Keizerrijk inlijfde, was de doodssteek voor de idealen en inzet van Bicker.

Stadhouder Willem V van Oranje

Bijna 300 pagina's over een turbulent leven zoals dat van Bicker, is zelfs nog tekort om alles te beschrijven. Niet alleen op het gebied van zijn politieke loopbaan heeft hij het nodige te verduren gehad, maar ook zijn privéleven is niet gespaard gebleven. Heel veel gebeurtenissen passeren de revue en het boek verdient de aanbeveling dat het een soepel en prettig leesbaar verslag is. Wie verwacht dat het een geromantiseerde vertelling is, zou van een koude kermis thuis kunnen komen, maar zo is het ook niet bedoeld. 

Nadrukkelijk geeft Hageman aan dat het hier geen biografie betreft, maar het persoonlijke verhaal van Bicker en daarmee een stuk geschiedenis van een fascinerende tijdsspanne. Hiermee wordt meteen de titel van het boek duidelijk. Het is niet de geschiedenis ván Bicker, maar vólgens Bicker; zijn eigen verhaal, verteld door de pen van de auteur. Geen extra opsmuk en geromantiseerde passages om het verhaal smeuïger te maken, maar gewoon zoals Bicker het heeft vastgelegd.

Het resultaat is een uiterst boeiende verhalende non-fictie. Een genre dat minder gebruikelijk is, maar op deze manier is het verhaal is zo dicht mogelijk bij de hoofdpersoon gebleven.

(Zie ook het interview met de auteur hieronder.)

Het lezen van dit boek heb ik ervaren als een magnifieke geschiedenisles. Lezen en ondertussen de tablet bij de hand houden om van alles wat er beschreven wordt meteen op te zoeken. Ik ben geïntrigeerd geraakt door de persoon Jan Bernd Bicker en het voelt als heel bijzonder dat, toen hij bij Enkhuizen aan wal is gegaan en vervolgens onderweg ging naar Hoorn, gewoon langs mijn huis is gereden.

Het schilderij 'De overmeestering van de Kattenburgerbrug door de patriotten (1787)' is gebruikt voor de omslag van het boek.

*Verba volant, scriba manent Gesproken woorden vervliegen, het geschrevene blijft

**De Verlichting - of Eeuw van de Rede - was een cultureel-filosofische en intellectuele stroming in Europa die ruwweg samenviel met de 18e eeuw. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. In deze periode ontstond een culturele stroming of beweging van intellectuelen met als doel het gebruik van de rede en het filosoferen te bevorderen. De rede gaat alleen maar af op feiten, hoe verborgen die ook zijn. De Verlichting stond aldus voor bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling. De propagandisten ervan bestreden het bijgeloof, misbruik van recht in kerk en staat, intolerantie en kwamen op voor zekere grondrechten. (Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Verlichting_(stroming))

***Vroedschap is het bestuurscollege van de stad, zoals destijds gebruikelijk in de westelijke provincies van de Bataafse Republiek.

Auteur

Mariëlle Hageman is (kunst)historicus, schrijver en (archief)onderzoeker.

Eerder heeft zij 'Amsterdam in de wereld' en 'Het A'damboek' geschreven.

(Zie ook: https://mariellehageman.nl/)

Titel: De geschiedenis volgens Bicker (1746 - 1812)

Auteur: Mariëlle Hageman

Genre: Verhalende non-fictie

Pagina's: 270

ISBN: 9789028283015

Uitgeverij Van Oorschot

Verschenen: november 2018

Interview met de auteur

Hoelang ben je bezig geweest met onderzoek, voorbereiding en schrijven?

Je bent in het stadsarchief geweest, internet afgezocht, maar welke bronnen heb je nog meer kunnen raadplegen?

Ik kwam het archief van Jan Bernd Bicker tegen bij een ander project waaraan ik werkte voor het Stadsarchief Amsterdam. Dat is al zeker tien jaar geleden. Ik vond het verhaal dat ik in de aantekeningen, memoires en brieven in zijn archief las zo boeiend dat ik er eigenlijk meteen een boek van wilde maken. Ik had ook ander werk te doen en ik kon me tussendoor maar af en toe met Bicker bezighouden, maar als ik even tijd had kwam ik weer bij hem terug. Uiteindelijk heb ik het afgelopen jaar gebruikt om het boek ook echt te gaan schrijven.

Ik heb het boek vrijwel helemaal gebaseerd op Bickers eigen archief, waarvan een deel in het Stadsarchief bewaard wordt en een deel in het Nationaal Archief in Den Haag. Wat Bicker zelf heeft opgeschreven en bewaard was leidend. Vandaar ook de titel De geschiedenis volgens Bicker: het is echt het verhaal vanuit Bickers perspectief en ik ben bij het schrijven heel dicht bij de bronnen gebleven. Ik wilde graag laten zien hoe bijzonder die zijn, ook aan mensen die zelf niet zo snel een achttiende-eeuws archief in zouden duiken.

Boekpresentatie 30-11-2018

Natuurlijk heb ik ook wel aanvullend onderzoek gedaan. Soms was dat ook gewoon nodig om te begrijpen waar Bicker het eigenlijk over had. Ik heb me vanzelfsprekend verdiept in wat er al over die periode geschreven is. Hier en daar heb ik ook andere archieven geraadpleegd. Bicker was bijvoorbeeld een aantal jaar schepen in Amsterdam. De schepenen hadden onder meer de rechtspraak in hun takenpakket. Bicker maakte notities over een zaak tegen een meisje dat ervan beschuldigd werd haar pasgeboren baby te hebben gedood. Hoe het precies zat met die zaak heb ik uitgezocht in het archief van de schepenen.

De feiten zijn allemaal non-fictie en de geschiedkundige feiten heb je verwerkt in het boek, maar als er ergens bijv staat dat het op 3 november regende, zijn dat ook feiten die je hebt gevonden?

Ja! Ik heb niets verzonnen. Bicker heeft zijn belevenissen vaak heel gedetailleerd beschreven. Dan noteerde hij dus bijvoorbeeld ook wat voor weer het was. En waar hij dat niet heeft gedaan, heb ik soms gekeken of ik dat kon ontdekken. Voor het weer bestaat een hele goed bron: de historisch geograaf Jan Buisman heeft weerkundige waarnemingen uit de Nederlandse geschiedenis verzameld in een reeks boeken. Voor sommige dagen kun je daarin precies vinden wat voor weer het was. Soms kwam dat heel mooi uit voor het verhaal. Zo ontdekte ik dat juist op de dag dat de vader van Jan Bernd Bicker overleed de bliksem insloeg in de toren van de Zuiderkerk.

Hoe ben je zelf naar Bicker gaan kijken gedurende het hele proces?

Hij was in ieder geval erg fijn gezelschap. Het is best speciaal om iemand die meer dan tweehonderd jaar geleden leefde zo goed te leren kennen. Ik ben hem echt héél leuk gaan vinden. Hij was duidelijk ontzettend slim en scherp. Ik kon erg genieten van zijn manier van redeneren. Bicker stond echt voor zijn idealen: in feite verzette hij zich tegen het systeem dat hem en zijn familie veel macht en rijkdom had bezorgd. Dat vind ik indrukwekkend. Aan de andere kant was hij daarin ook erg rechtlijnig, en soms nogal een betweter, en daardoor af en toe ook wel weer irritant. Maar als hoofdpersoon maakte hem dat juist ook weer fascinerend.

Interessant bij het construeren van het verhaal vond ik ook dat ik heel duidelijk ging zien wanneer Bicker zelf een drijvende rol in de geschiedenis speelde, omdat hij dan ook zelf het verhaal in het boek voortdreef. Dat was vooral zo in de patriottentijd, toen hij fel streed voor democratische hervormingen. Daarna werd hij eigenlijk een beetje een speelbal van de historische gebeurtenissen.

Bicker maakte ontzettend veel mee, veel persoonlijke ellende ook, maar hij lijkt er in zijn geschriften vaak redelijk stoïcijns onder te blijven. Soms heeft dat ook iets grappigs: hij wordt gevangen gezet door zijn politieke tegenstanders, maar benadrukt dan dat hij desondanks prima geslapen heeft. Tegelijk maakt dat de momenten waarop hij duidelijk wél emotioneel is voor mij des te bijzonderder.

In het boek geef ik trouwens geen analyse van Bickers persoonlijkheid. Ik wilde hem vooral zelf laten tonen wie hij was. Op basis daarvan kan iedereen zijn eigen mening over hem vormen.

Boekpresentatie 30-11-2018

Hoe is het onderwerp JB Bicker gaan rijpen in je hoofd? Waarom deze persoon gekozen?

Ik was gegrepen door de combinatie van Bickers enerverende persoonlijke verhaal en het feit dat dat meteen de hele geschiedenis van zijn tijd weerspiegelde. De late achttiende eeuw was een belangrijke en roerige periode in de Nederlandse geschiedenis, die meer aandacht verdient. Nederland werd voor het eerst een democratie. Het werd ook voor het eerst één land, in plaats van een unie van provincies, en kreeg voor het eerst een grondwet. Bij dat alles was Bicker betrokken. En dan was hij bijvoorbeeld ook nog eens getuige van de Franse Revolutie, stemde hij mee over de erkenning van de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten, en kwam hij oog in oog met Napoleon. Ik was zelf bij het doornemen van Bickers archief erg met hem gaan meeleven, en werd daardoor als vanzelf ook min of meer meegesleurd in al die historische verwikkelingen. Dat wilde ik in dit boek heel graag delen.

Heb je alle plaatsen die je beschrijft ook daadwerkelijk zelf bezocht?

Nee! Bicker is half Europa door getrokken. Hem overal achterna reizen zat er niet in. Gelukkig heeft hij zelf alles goed beschreven – en heb je tegenwoordig Google Maps!

Het doet me trouwens wel altijd iets, om ergens te komen waar ik weet dat Bicker ook geweest is. Ik ben natuurlijk wel gaan kijken in bijvoorbeeld het Paleis op de Dam, dat vroeger het Amsterdamse stadhuis was. De schepenkamer, waar Bicker gewerkt heeft, heet nu de troonzaal. Heel sneu voor Bicker, die een fervent tegenstander van Oranje was. In Den Haag heb ik in de Galerij Willem V ook stilgestaan voor het schilderij dat Bicker beschreef na een bezoek aan diezelfde galerij. En pas kwam ik op weg naar een afspraak weer langs Bickers huis aan de Herengracht, dat nu onderdeel is van het Waldorf Astoria hotel, en toen kreeg ik toch weer even kippenvel.