Manon Uphoff - Vallen is als vliegen

Groepsbespreking Hetty Benedictus, Jan Haas en Tea van Lierop

Uitgeverij Querido

Met slechts een continue onderliggende dreiging

Eind vorig jaar verscheen op kettingvanmooiewoorden - de blogpost van Hetty Benedictus - deze groepsbespreking. Nu Vallen is als vliegen van Manon Uphoff genomineerd is voor de shortlist van de Libris Literatuur Prijs wordt het tijd wat extra aandacht te besteden aan dit bijzondere boek. Het betreft hier een bespreking in de ruime zin van het woord en  zal hier en daar een spoiler bevatten. Eerder verscheen op onze blogspot de recensie van Roosje over dit boek. 

Jan In het najaar woonde ik een lezing bij van Manon Uphoff. Haar naam kende ik wel, maar nooit iets van haar gelezen. Het was een interessante avond, wilde het boek beslist gaan lezen. 

Hetty Zoals ik al zei was ik door dingen die ik over het boek gelezen en gehoord had erg benieuwd geworden (alleen maar positieve dingen), want hoe ga je over zo'n heftig en vooral persoonlijk onderwerp schrijven? Haar schrijfkwaliteit werd vooral geroemd, dus dat gaf wel aan dat ze dit op een bijzondere manier aangepakt moest hebben. Ik wilde er graag achter komen en zelf ontdekken waarom dit boek zo goed bevonden werd... mijn verwachtingen over dit boek waren dan ook hoog.

Tea Mijn verwachtingen van dit boek waren best hooggespannen, het boek wordt alom hoog gewaardeerd. Alleen vanwege het thema had ik mijn bedenkingen, kan dit verhaal in een mooie literaire stijl beschreven worden? Tot nu toe las ik nog niets van deze auteur, kortom, ik was benieuwd. Het begin vond ik wat moeilijk te plaatsen, wie is wie? De roman is gebaseerd op autobiografische elementen, dat maakt het schrijven ervan extra pijnlijk lijkt me.

Jan Eén van de dingen die me bijbleven was haar opmerking over autobiografische boeken. Volgens haar werd dat soms wel afgedaan als een makkelijk te schrijven genre. Voor Uphoff is het zeker niet een makkelijke opgave geweest. Slachtoffer van misbruik door haar vader, is geen luchtig thema. Toch heeft Uphoff een meesterwerk afgeleverd. Ik ben niet de enige die dat vindt. Zo staat het boek o.a. ook in het rijtje beste boeken van 2019 van de Volkskrant.

Slachtoffer

Jan Uphoff heeft een scherpe blik, zo merkte ze bijvoorbeeld op: Waarom moet ik als slachtoffer mijn eigen (psychologische) hulp zoeken en betalen? Ingegeven door de samenleving om mij rustig en normaal te houden. Ik moet dit trauma maar zien te verwerken, maar zonder ruchtbaarheid, de samenleving houdt dit onderwerp maar liever een beetje op afstand. Blijft er liever van weg.

 

Haar zussen zijn ook misbruikt door haar vader. De reacties, hoe er mee omgaan, verschilden als dag en nacht. Manon Uphoff ging de strijd met de demonen aan. Haar zus gumde zichzelf uit, leed aan anorexia, maakte zichzelf onzichtbaar. Na jaren geen contact te hebben gehad, krijgt ze het bericht door dat haar zus van de trap gevallen is en niet behandeld wilde worden en dood is. Het is voor Uphoff een breekpunt, een startschot voor het schrijven van deze roman.

De hel

Tea

 ‘Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt.' 

Dit is de laatste regel van de spreuk op de poort waardoor Dante en Vergilius binnentraden in De goddelijke komedie. Deze regel zou zo van toepassing kunnen zijn op deze roman. Het lijkt een hel waarin de kinderen terecht zijn gekomen. Uphoff vertelt er zelf iets over wanneer ze een geur herkent in het huis van Toddiewoddie (zus), een bekende geur die haar doet denken aan die van het huis in de Damstraat, het huis waar HEHH’s (de vader) de scepter zwaaide. 

 

De geur brengt haar terug in de Platonische grot vertelt ze, de grot waarbinnen niets echt is maar alles een afspiegeling is van de werkelijkheid. Geen fijne situatie en daarbij is de stap naar de hel niet zo groot. De tweede indirecte verwijzing naar de hel is het motief vuur. Meerdere keren wordt vuur genoemd, Henne Vuur, de vuurkorf uit het begin, vuurwerk, een citaat met veel vuur:

'Van aarde, vuur en wind en wat er in dat vuur verdwijnt: asmensen die in ashuizen moeten wonen.'

Brand wordt ook vaak genoemd. Dat maakt het beeld van de hel duidelijk lijkt me. Hel en/of vagevuur moet het geweest zijn voor de kinderen en ik heb grote bewondering voor de manier waarop de auteur haar verhaal vertelt. Flarden van herinneringen komen boven, het zijn niet alleen gruwelijkheden en de gebeurtenissen worden zeker niet op een rauwe manier omschreven en dat maakt het zo ongelooflijk knap.

Jeroen Bosch

Hetty Een andere verwijzing naar de hel valt te ontdekken in de benoeming van Jeroen Bosch, tegelijk vind je een verwijzing naar vuur in hetzelfde citaat door de kleuren van een vlam te benoemen:

'Ik voel mijn woede groeien, vormenrijk worden als een Jeroen Bosch-schilderij. Kalmeer, word meesteres over je woorden. Kijk naar je woede, het oranje en goud, het koele blauw. Dan is ze op haar heetst, kun je het ijzer erin smelten....'

Een schilderij van Jeroen Bosch, hierbij denk ik in relatie tot dit boek onmiddellijk aan Tuin der lusten, zijn bekende drieluik. Over de precieze bedoelingen van de schilder met dit drieluik lopen de meningen uiteen, maar over het algemeen wordt aangenomen dat Bosch met dit schilderij de zondigheid van de mens aan de kaak wilde stellen. Volgens de laatste inzichten zou het hier gaan om een ‘schijnparadijs’, waarin de mensheid zich waant in een situatie zoals die bestond voor de zondeval, zonder besef van gevaar en zonder kennis van goed en kwaad. De tuin der lusten bestaat in feite uit vier schilderijen, de eerste is te zien wanneer het drieluik gesloten is, de overige drie komen tevoorschijn wanneer men het drieluik opent. En op dat moment wordt ook de hel, waar in het boek Vallen is als vliegen zo vaak naar verwezen wordt, zichtbaar. Op het rechterpaneel is de hel afgebeeld, waarin de verdoemden de verschrikkelijkste straffen ondergaan.

Meer over dit bijzondere drieluik van Jeroen Bosch is hier te lezen.

Kunst in huis

Hetty Het schilderij van Jeroen Bosch is niet het enige schilderij dat in het boek voorkomt, er wordt meer kunst benoemd en ook die kunst is een verwijzing naar al het slechte wat zich in het huis van het gezin afgespeeld heeft:

De muren van ons huis waren toen al behangen met afbeeldingen en olieverfschilderijen. Voornamelijk HEHH's kopieën van werken van grote kunstenaars. Manets Olympia. Het Turkse bad van Ingres. Eugene Delacroixs De dood van Sardanapalus (naar het toneelstuk van Lord Byron).

Olympia Eduard Manet 1863

Olympia is een olieverfschilderij van de Franse kunstschilder Manet (1832-1883) in de realistische stijl. Het schilderij is geïnspireerd door Titiaans Venus van Urbino, dat op zijn beurt verwijst naar Giorgione's Slapende Venus. 

Toen Olympia voor het eerst werd tentoongesteld, in de Parijse salon van 1865, ontstond een heuse rel, conservatieven noemden het werk 'immoreel' en 'vulgair'. Wat de tijdgenoten van Manet vooral schokte was niet zozeer Olympia's naaktheid, en ook niet de aanwezigheid van een zwarte dienstmeid, maar haar confronterende blik en een aantal details die verraden dat ze een courtisane is. 

De orchidee in haar haar, haar armband, de paarlen oorringen en de oosterse sjaal waarop ze ligt wijzen op weelde en sensualiteit. Het zwarte lint rond haar nek, in sterk contrast met haar bleke huid, en haar afgeworpen pantoffels beklemtonen de seksueel geladen sfeer.  Manet verving het hondje (symbool van trouw) in Titiaans schilderij door een zwarte kat, symbool van prostitutie. De bloemen die worden aangeboden door de dienstmeid, zijn waarschijnlijk een cadeau van een klant.

Meer over dit schilderij kun je hier lezen.

Jean Auguste Dominique Ingres Het Turkse Bad 1862

Het Turkse bad is een oriëntalistisch werk van de schilder Ingres dat hij op 82 jarige leeftijd schilderde, het stelt een menigte vrouwen voor in een harem.

Meer over dit schilderij is hier te lezen.

La mort de Sardanapalus Delacroix 1827

Tenslotte De dood van Sardanapalus van Delacroix. 

Delacroix baseerde het onderwerp van het schilderij op een poëtisch drama van de Britse romanticus Lord Byron (1788-1824), dat onder de titel Sardanapalus uitkwam in 1821. Dit toneelstuk handelde over de Assyrische koning Sardanapalus, een koning die echt bestaan heeft, die zeer decadent leefde en nauwelijks bereidheid toonde om zijn land te besturen. Daarmee lokte hij uiteraard rebellie uit. Deze toneelversie van Byron wordt ook wel geïnterpreteerd als een verkapt commentaar op de Britse monarchie van zijn tijd, maar dat terzijde.

Als het zover komt dat de rebellen het paleis van Sardanapalus in handen krijgen, geeft de wrede koning het bevel zijn hofhouding, harem, paarden en honden te doden en zijn paleis te verbranden. Niemand mocht hem overleven, daarna pleegt hij zelfmoord. Op het schilderij zien we het moment, dat de bedienden zijn sadistische bevel aan het uitvoeren zijn. Hijzelf ligt op bed en kijkt toe.

Het schilderij viel slecht bij het publiek, het werd ook wel een 'Satanisch schilderij' genoemd. Het was teveel van het slechte. Het beeld wemelt van de verwrongen naakte lichamen, in een decor van intense kleuren en duistere schaduwen. Met zijn chaotische mensenbrij en grote aantal gedetailleerde barbaarse wreedheden was Delacroix duidelijk te ver gegaan. 

Meer over dit schilderij is hier te lezen.

Intertekstualiteit

Tea Motieven en intertekstualiteit maken het boek tot een literaire lezing.

Natuurlijk is de verwijzing naar Lolita duidelijk, verder komt Sméagol, een personage uit De Hobbit en In de Ban van de Ring van Tolkien, voor en een aantal figuren uit de mythologie, met als belangrijkste de Minotaurus als de allesoverheersende vader.

'....En dat onder deze diffuse, angstaanjagende havikmensen ('leg je bril daar maar neer') HEHH de best opgeleide, meest verfijnde Humbert Humbertiaanse was.'

Vergelijking met andere schrijvers

Jan Op wilskracht. Krachtig en strijdbaar, zo is ook de schrijfstijl van haar. Het is moeilijk met iets anders te vergelijken. Misschien nog het meest met Beminde van Tony Morrison. Dat komt omdat er een continue ondertoon van een gruwelijke dreiging in het verhaal zit, dat maar een enkele keer expliciet wordt. Net als Morrison speelt ook hier de locatie een rol. Het duistere contrast tussen de (bijna) niet beschreven gebeurtenissen in het huis en de beschrijving van de speelgoedzaak aan de overkant van de straat tegenover hun huis.

Tea Het boek deed me erg denken aan de Australische klassieker De man die van kinderen hield van Christina Stead. Hij staat in de lijst van 100 beste Engelstalige romans van de twintigste eeuw. Het gaat over een disfunctionele familie bestaande uit vader, moeder en 6 kinderen. Ook deze roman is gebaseerd op eigen jeugdervaringen.

De waardering

Jan Het is geen dik boek, maar het laat een enorme indruk achter. Het is knap om zoiets over je eigen leven op papier te durven zetten. Taalkundig is het van een buitengewoon niveau. IJzersterk. 5 sterren.

Tea Mijn waardering is niet uit te drukken in termen van ‘genieten’, het is een schokkende ervaring om een slachtoffer zo een verhaal te zien doen. Met de nodige afstand, zelfreflectie en zelfs humor. Ik geef het boek 4 sterren.

Hetty Juist doordat Uphoff in het boek het gebeurde vaak niet expliciet benoemd (gelukkig niet) maar slechts een continue onderliggende dreiging laat voelen is het boek zo sterk, helemaal wanneer je bedenkt dat het autobiografisch is. Ik ben onder de indruk, vier sterren.

Titel: Vallen is als vliegen

Auteur: Manon Uphoff

Uitgeveij Querido

ISBN: 9789021408026

Genre: fictie

Pag.: 192

Verschenen: maart 2019