Junpei Gomikawa - Menselijke voorwaarden

Recensie door Marjon Nooij

Uitgeverij Van Oorschot

Worstelen met je geweten

In 1958 voltooide Junpei Gomikawa (pseudoniem van Shigeru Kurita, 1916 -1995) zijn magnum opus Menselijke voorwaarden. Met dit boek vertelt Gomikawa ook een deel van zijn eigen verhaal, zo schrijft hij in het voorwoord. Acht jaar is hij ermee bezig geweest vooraleer hij zijn werk af had. Op chronologische wijze, met een looptijd van een jaar of twee, volgen we het verhaal over Kaji en zijn geliefde Michiko.

Binnen no-time werd deze klassieker in Japan een gigantische bestseller, met dertien miljoen verkochte exemplaren, maar toch duurde het meer dan vijftig jaar voor iemand zich aan de Nederlandse vertaling van deze dubbele baksteen heeft durven wagen. Jacques Westerhoven (1947) - getrouwd met een Japanse vrouw en bijna 45 jaar woonachtig en werkzaam in Japan als docent Engels op de universiteit - heeft er tien jaar over gedaan om het overweldigende boek 'Menselijke voorwaarden' te vertalen. Het is één van de twee Schwob-titels die zijn genomineerd voor de Filter Vertaalprijs 2019.

We lezen het verhaal van de jonge en pacifistische Kaji dat is opgebouwd uit drie delen: 'De mijn', 'Het leger' en 'De weg naar huis'.

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog is de strijd tussen de Sovjet-Unie en Japan in volle gang. Michiko en Kaji leren elkaar kennen op het werk. Vanwege zijn vrees opgeroepen te worden om dienst te doen in het Kwantungleger wil Kaji een huwelijk met haar uitstellen. Hij gelooft niet in de oorlog en is er vast van overtuigd dat Japan als verliezer uit de bus zal komen.

Kaji wordt bij de directeur Mijnbouw geroepen, omdat hij een rapport heeft geschreven - 'Problemen in koloniaal personeelsbeleid, met als ondertitel: ‘Met speciale nadruk op de arbeidsomstandigheden in de Laohulingmijn'. De directeur heeft het volste vertrouwen in Kaji en stelt hem voor om naar de Laohulingmijnen in Man­tsjoerije te gaan - toentertijd nog Japans grondgebied - als assistent van personeelschef Okishima om de uitkomsten van zijn rapport in praktijk te brengen, zodat er efficiënter gewerkt zal worden en er voldoende erts zal worden gedolven, ten behoeve van de productie van wapens. Bijkomend voordeel is dat de directeur ervoor kan zorgen dat hij vrijstelling krijgt van dienst, waardoor niets een huwelijk met Michiko nog in de weg staat en zij met hem mee kan gaan.

Al snel krijgt Kaji te maken met loyaliteitsconflicten. Niets gaat hem boven zijn menselijkheid en hij trekt zich het lot van de ongeveer tienduizend Chinese dwangarbeiders (koelies) aan, die te maken krijgen met mensonterende mishandelingen en vernederingen. Doordat hun werkomstandigheden en lonen beneden de maat zijn en hij ervoor strijdt om deze te verbeteren - dat zou volgens hem ook de productie ten goede komen -, haalt hij zich de woede van zijn meerdere op de hals.

Meer dan eens knijpt Kaji een oogje toe wanneer hij er lucht van krijgt dat er door groepjes Chinezen ontsnappingspogingen worden beraamd. Wanneer de koelies opgepakt worden wordt Kaji gedwongen de gruwelijke executies bij te wonen.

'Kaji liep in z’n eentje over de vlakte naar de plaats van de terechtstelling. De gebeurtenissen van de vorige dag en die van veel eerder, maanden eerder, tolden als een wervelwind rond in zijn hart. Ongeveer tweehonderd dagen geleden was hij naar de mijn gekomen, enthousiast, vervuld van hoop en ambitie en met zijn mond vol van humanistische theorieën; en nu was hij, diezelfde man, op weg om getuige te zijn van een onthoofding. Hier liep geen mens. Hier liep een klomp vulgaire begeerte, een vuile schoft die zijn ziel had verkocht om maar gauw van de problemen af te zijn. Zijn vastbeslotenheid had net zo lang standgehouden als stro in de vlammen.'

'Hij had al één man laten onthoofden. Dat kon niet meer ongedaan worden gemaakt. Het recht om ‘mens’ te mogen worden genoemd had hij al verloren. Weemoedig terugdenken aan het menselijk gezicht dat hij ooit had gehad haalde nu weinig meer uit. Kaji wilde zijn ogen dichtdoen. Hij wou dat het allemaal maar gauw afgelopen was. Dan kon hij hier weg. [...] Een overweldigende vermoeidheid spoelde opeens over hem heen, zijn gewaarwording leek wel verlamd. Zelfs het feit dat hij wéér iemand zijn hoofd had laten afhakken kwam hem als een onwaarheid voor. In gedachten sprak hij Wang toe, waar die zich ook bevond: ‘Wat kan een mens nog denken als hij oog in oog staat met een bloeddronken moordenaar met een zwaard? Dan liggen alle geaccepteerde normen en waarden ver buiten het bereik van zijn wil.’ Kaji moest zijn best doen om niet in elkaar te krimpen van ellende. [...]'

Door manhaftig optreden weet hij een aantal executies te verhinderen, maar dit en andere incidenten eisen voor hem zijn tol. Zijn vrijstelling wordt ingetrokken, hij wordt gevangengezet en gemarteld, en het Kwantungleger ingestuurd. Groot zijn de ontberingen, zwaar de trainingen. Er worden vernederende dingen met de soldaten uitgehaald door hun meerderen die zich opstellen als machtswellustelingen. Kaji weet zich staande te houden. De trainingen en de omstandigheden die zijn verblijf in het leger met zich meebrengen, worden uitgebreid beschreven.

Wanneer hij te maken krijgt met buikvlies- en longontsteking - 'Een opname in het ziekenhuis was echter een buitenkansje, want alleen gedurende die tijd was het een soldaat toegestaan even aan de gruwelen van de oorlog te ontsnappen.' - wordt zijn compagnie naar het front gestuurd. Na een paar rustige baantjes belandt Kaji echter toch weer bij het leger, dat hem en zijn manschappen naar Siberië leidt.

'Hoewel hun neusbeschermers aan de binnenkant met bont waren gevoerd werden de ijspegels bij elke ademhaling een beetje langer, tot er midden in hun gezicht een witte bloem van ijs bloeide die zelfs in de nachtelijke duisternis duidelijk zichtbaar was. Voor ze vijftig stappen hadden gezet waren ze tot op het bot verkleumd.'

De verschrikkingen van de eigenlijke oorlog komen nergens prominent in beeld. Centraal staan hoop en vrees, maar voor Kaji blijft voorop staan dat hij zijn menselijkheid niet wil verliezen. De sfeer wordt steeds grimmiger. Uitputting, diepe moedeloosheid, angst, honger en vrieskou lijken de grenzen van dat voornemen uiteindelijk onvermijdelijk op te zoeken. Dit drijft hem ertoe dat hij zelfs iemand van het leven moet beroven om zijn eigen hachje te redden. Een logisch gevolg daarvan is dat hij steeds meer worstelt met zijn geweten en gaat walgen van zijn eigen handelen.

Het proza wisselt met grote regelmaat tussen prachtige beschrijvingen en metaforen, en ijzingwekkend passages.

'De herfst vorderde en de eerste voortekenen van de winter kondigden zich al aan. De populieren verloren hun bladeren en waren niet meer dan geraamten.
De kille wind die ’s ochtends en ’s avonds woei begon een vlijmscherp mes mee te dragen in zijn boezem.'

Gomikawa verstaat de kunst om dingen te schrijven zoals ze zijn, zonder banaal te worden. Rauw, maar integer. Op een uiterst heldere manier heeft hij gevoelens op papier gezet. Het verdriet van Kaji om het verlies van zijn idealen blijft voelbaar, al handelt hij uiteindelijk soms zelf ook als een beest. De ragfijne scheidslijn tussen goed en slecht wordt formidabel weergegeven.

Kaji's idealen worden in het apocalyptische derde deel zwaar op de proef gesteld. Samen met een kleine groep manschappen begint hij aan de gruwelijke voettocht naar huis, gedreven door zijn belofte aan Michiko om weer thuis te komen.

Jacques Westerhoven

Het boek is dik. Of kan ik beter zeggen: monsterlijk dik? Toch heb ik me geen moment verveeld en zou ik iedereen willen aanraden om zich vooral niet door het aantal pagina's te laten weerhouden. Zie het als een trilogie en lees het boek dan ook in drie delen. Het wordt dan meteen al een heel stuk overzichtelijker. Het diepmenselijke verhaal bevat uitgebreide beschrijvingen, maar nergens gaf het me een gevoel van verveling en het bleef me boeien.

De vertaling komt erg modern over - misschien iets té modern - en daardoor overkwam het me soms dat ik even vergat dat het verhaal zich zoveel jaren geleden afspeelt. Wellicht komt dat ook wel omdat er niet veel huiselijke tafereeltjes in voorkomen die - vooral destijds - in Japan gepaard gingen met veel folklore en tradities. In mijn optiek is het de verdienste van de vertaler dat een dergelijk dik boek zo heerlijk soepel leest.

Achterin het boek is veel aanvullende informatie te vinden en door het boek heen een fantastisch uitgebreid notenapparaat.

Kortom: een magnifieke en overweldigende leesbeleving die absoluut de moeite waard is.

Junpei Gomikawa

Titel: Menselijke voorwaarden

Oorspronkelijke titel: Ningen no jōken

Auteur: Junpei Gomikawa

Vertaling: Jacques Westerhoven

Pagina's: 1440

ISBN: 978902828

Uitgeverij Van Ooschot

Verschenen: februari 2018