Hester den Boer-Onderdrukt door de verlosser (door Roosje)

Recensie door Roosje

Uitgever Atlas Contact

Russische toestanden

Ooit ben ik begonnen in De Goelag Archipel (1973, 1975) van Aleksandr Solzjenitsyn en ik weet niet meer waarom ik het niet heb uitgelezen. Ik vermoed de gruwelijkheid van de goelagkampen in Rusland, die ik bijzonder heftig vond, net zoals ik verslagen over concentratiekampen in WOII ook veel te heftig en te verdrietig vond om er veel over te lezen. Na Dostojevki’s Aantekeningen uit het dodenhuis en Primo Lévi’s Is dit een mens, heb ik het voornemen de boeken van Solzjenitsyn toch weer op te pakken. Het boek van Hester den Boer, Onderdrukt door de verlosser is hiertoe een meer dan goede voorbereiding.

Den Boer heeft een grote interesse opgevat, misschien is het zelfs wel liefde, voor het huidige en historische Rusland. Ze heeft een paar langere reizen gemaakt en raakte geboeid door de massagraven en herdenkingsplaatsen van de goelagkampen uit de tijd van Stalin en hoe met die vondsten omgegaan wordt in het huidige Rusland, door de mensen ter plekke en door de autoriteiten. Ze komt erachter dat het behoorlijk naïef is te veronderstellen dat mensen door die vondsten en ook omdat het communisme passé is de slachtoffers van de Stalin-terreur zullen gaan herdenken; of hun identiteiten aan de vergetelheid zullen onttrekken; of dat mensen de onvoorstelbare periode van het opsluiten en vermoorden van miljoenen landgenoten een plek in hun hart en in de geschiedenis zullen willen geven.

In verschillende stukken gaat Den Boer op zoek naar resten van de goelagkampen, executieplaatsen en massagraven op verschillende plekken in het uitgestrekte Rusland, in onder andere Kolyma, een onherbergzaam deel van Siberië, ‘dichterbij’ het westen want ten noord-oosten van Sint-Petersburg in Karelië.

Den Boer gaat nog verder, ze probeert te onderzoeken en verklaringen te vinden voor de omstandigheid waarom overheid en veel gewone Russen er weinig om lijken te geven: om die naamloze doden, om die gruwelijke overblijfselen van het Stalinistische terreur en repressie. Of hoe het kan dat sommigen die wel willen weten hoe het zat en welke slachtoffers het betreft, regelrecht tegengewerkt worden of zelfs gearresteerd worden. Je hoeft niet ver de diepte in te gaan of je komt erachter dat Stalin voor de meeste Russen helemaal geen boeman is, geen slechterik, geen crimineel. Stalin is nog steeds de Vader, de Verlosser van zijn Russische Volk. Sterker nog, de huidige situatie onder Poetin begint steeds meer te lijken op de tijd van Stalin met repressie en propaganda (fake news, noem ik het maar; wat vroeger propaganda heette. Deze term gebruikt Den Boer overigens niet), arrestaties en afrekeningen van en moorden op politieke tegenstanders. 

Alexandr Solzjenitsyn

 

Tijdens Gorbatsjov in de jaren 80 en 90 leek Rusland vrijer te worden, de glasnost, de vrije economie. Maar de hulp uit het westen, waarop sommige Russen hoopten, bleef uit. De uitbreiding van de NAVO tot aan de Russische grenzen omdat de Oost-Europese staten nu bij het vrije westen hoorden, leek menig Rus een tegendeel van die westerse hulp die zij nodig hadden. Poetin verschafte velen het idee dat Rusland weer groot kon worden (waar hebben we dat meer gehoord: Make America great again...), dat Rusland net als onder Stalin de overwinning (op de nazi’s in WOII) gewoon weer kon opeisen. Rusland was groots en zou altijd groots en machtig blijven. Velen keren zich weer naar binnen en doen hun ding, proberen het economisch beter te krijgen. En bovendien, je kunt nooit weten of Poetin toch een tweede Stalin wordt: je kunt je maar beter indekken.

Een overlevende, een zeer oude vrouw, vertelt Den Boer over haar zware verleden in een kamp in Kolyma, en dat zij na haar vrijlating toen Stalin overleden was, niet naar Odessa mocht terugkeren, waar zij geboren was en dus maar terugreisde naar Kolyma, waar zij zich meer thuis was gaan voelen. Zij had niet gehuild bij de dood van Stalin, maar vele andere gevangenen deden dat wel. Zij was tamelijk kritisch gebleven en vooral ook heel verdrietig. Anderen konden zich niet voorstellen dat een leven zonder Stalin mogelijk zou zijn, zij leden/lijden aan een soort stockholmsyndroom.

Onvoorstelbaar hoeveel mensen onder Stalins terreur geleden hebben: de cijfers presenteert Den Boer ons koudweg. Ja, wat moet je anders? Het is niet te begrijpen hoe omvangrijk de misdaden tegen onschuldige mensen kunnen zijn: een waan van dat de goelagkampen ook nog eens economisch rendabel zouden moeten zijn en dat het oppakken van grote groepen mensen: bevolking, ook vrouwen en kinderen, koelakken, partijmensen, legertop, Stalingetrouwen, gewoon lekker preventief werkt. De wind er flink onder houden. Is het de waanzin van de machtige die vreest dat iedereen het tegen hem wil opnemen, dat je de macht die je hebt voortdurend moet consolideren? Dit zijn vragen die ik me ook nog stel bij het lezen van zulke bizarre feiten en onmenselijke gruwelijkheden. Macht en paranoia gaan altijd fijn hand in hand.

Zojuist heb ik ook het boek over Napoleon van Bart van Loo gelezen. Daarin worden natuurlijk ook miljoenen mensen over de kling gejaagd, eerst in de Franse Revolutie en de Terreur en diens uitwassen, later door Napoleon in zijn magnifieke oorlogszuchtigheid.

Poeh, deze twee boeken confronteren je wel met de harde, wrede kant van het bestaan. Maar het is van belang de geschiedenis te ‘kennen’. Wij kunnen de geschiedenis natuurlijk niet werkelijk kennen (rdv), altijd zullen wij haar interpreteren volgens de lijnen van onze huidige situatie. Nog verder doorgevoerd betekent het dat de wijze van ons geschiedenisonderzoek meer zegt over onze huidige samenleving dan over de situatie in het verleden. Den Boer citeert de filosoof George Santayana: ‘Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen.’ (2019: 258). Dat geldt volgens mij maar ten dele want in de geschiedenis is elke periode anders ondanks de overeenkomsten (rdv: dat is nog eens een paradox ;-)). Toch is het belangrijk te weten, hoe incompleet je kennis dan ook is, hoe de dingen in het verleden zijn gegaan. De Franse Revolutie heeft met al zijn gruwelijkheden aan de wieg gestaan van de westerse democratie. De Russische Revolutie heeft hoe dan ook gezorgd voor de ‘emancipatie’ van de gewone Rus, al vind ik die opvatting steeds moeilijker vol te houden (maar dat zegt dus ook iets over mij, rdv). 

Er zijn ook Russen die zich wel verzetten tegen de huidige situatie van repressie en onvrijheid. Veelal kunstenaars en schrijvers uit de metropool Moskou. In een grote stad vallen ‘dissidenten’ iets minder op dat op het platteland, gewoon omdat er meer van zijn. Natuurlijk vrezen ook zij voor hun vrijheid en misschien wel voor hun leven. Met films, theaterstukken en discussies willen zij ook een andere stem laten horen: de kritische, dat er alternatieven zijn (rdv: denk ook aan Pussy Riot).

Eind jaren ’90 bezocht ik met een vriendin Rusland. We logeerden bij een kennis van haar, een ex-wielrenster uit Sint-Petersburg. Het was een culture shock. Ik sprak geen Russisch en kon ook de letters niet lezen, ik voelde me functioneel analfabeet. Toen ik terug was ben ik meteen Russische les gaan volgen, hetgeen niet geresulteerd heeft in het vloeiend spreken van die taal. Bijna niemand in het gezin sprak Engels, behalve een dochter, die een relatie met een Zweed had. De Russische gastvrouw sprak met mijn vriendin Italiaans, op het niveau van de ‘steenkolen’. Het was een voortdurende babylonische en culturele spraakverwarring. De kerken waren ook net open en de laatste tsaar was net met zijn familie herbegraven. Iedereen spoedde zich naar de kerk om te bidden. Nergens zag ik zo’n devotie als toen en daar. Maar geld was er niet, de inflatie was giga. Alles werd berekend in dollars. Geld wisselen deed de Zweed voor ons. Dat was veel te gevaarlijk. Goederen waren er ook niet; winkels waren compleet leeg. Spullen moest je dus hebben. Een vriendin van de familie deed in cd-spelers en dat soort dingen. Overal was chaos. Flatbewoners hadden hun appartement gewoon geconfiskeerd. De telefoon- en elektriciteitsrekening betaalde je niet, tot je werd afgesloten. Politiek leek hen niet te interesseren. We aten blini’s met kaviaar en we dronken wodka en bier en thee. Ze waren zeer gastvrij. En dan was er nog het avontuur dat we op het politiebureau kwamen vast te zitten en we ons niet verstaanbaar konden maken, maar dat is een prachtig verhaal voor een volgende keer. Wij wilden wel praten over hun vrijheid van het communisme en hoe dat nu was maar zij niet. Trots op hun land waren ze wel, en dat vond ik helemaal niet gek. Sint-Petersburg is als stad in no time uit het moeras van de Neva-delta gestampt door Peter de Grote. Ook dat staaltje van politiek en architectonisch machtsvertoon heeft veel mensenlevens gekost. Wat een pracht en praal... Het Winterpaleis... De kunstverzameling... Het goud...

Bijzonder onder de indruk ben ik van dit historische en sociaal-economische èn persoonlijke onderzoek van Den Boer en de wijze waarop zij het te boek gesteld heeft. Het is wellicht geen bundel om achter elkaar door te lezen. Omdat de verschillende stukken niet direct op elkaar volgen, kun je dat prima doen. 

 

De auteur

‘Hester den Boer (1981) is onderzoeksjournalist en fotograaf. Vanaf 2009 maakte ze regelmatig lange journalistieke reizen naar Rusland en publiceert hierover onder andere in De Groene Amsterdammer. Ze startte het platform Moeder Rusland, kleine verhalen uit een grootmacht en in 2015 werd ze genomineerd voor de prestigieuze European Press Prize.’ (achterflap)

 

Titel: Onderdrukt door de verlosser

Auteur: Hester den Boer

Uitgever: Atlas Contact

ISBN: 9789045033457

Pag.: 271

Genre: non-fictie

Verschenen: januari 2019