Hester den Boer-Onderdrukt door de verlosser (door Tea)

Recensie door Tea van Lierop

Uitgever: Atlas Contact

Genuanceerde analyse van een raadselachtige heldenverering

Hoe komt het dat een mens zich laat onderdrukken door zijn verlosser? Dat is het vraagstuk waarop Hester den Boer in dit boek een antwoord probeert te geven. Als journalist reisde ze zes maanden door Rusland en voerde vele gesprekken met bewoners die op de een of andere manier betrokken zijn bij het stalinistisch verleden. Het zijn oud-gevangenen, nabestaanden of mensen die zich inzetten voor het in kaart brengen van het verleden. Een bijzonder onderwerp waarop geen eenduidig antwoord te verwachten is.

Aan het begin van het boek staat een overzichtskaart van een groot deel van Noord Europa en Azië met een extra inzet van het gebied dat besproken wordt, erg handig.

Ondanks het feit dat er best veel bekend is - we hebben in het Westen toegang tot diverse informatiebronnen - geeft dit boek een welkome aanvulling op de periode vanaf de aanloop naar het stalinistische bewind tot de huidige situatie. Deze tijd kenmerkt zich door golfbewegingen met meer of minder vrijheid. Het gaat om machtspolitiek, maar door de verhalen van de geïnterviewden wordt de geschiedenis teruggebracht tot getuigenissen die de menselijke maat aangeven. Van de Russische schrijver Aleksandr Solzjenitsyn las ik in de jaren ‘70 ‘De Goelag Archipel’. Dit boek maakte toen enorme indruk, er werd ook veel over gesproken. Terugkijkend op die tijd van repressie, zoals die in dit non-fictie boek zo goed op een rij gezet wordt, is mijn behoefte aan een herlezing van dat boek groot.

Om het begrip ‘strafkamp’ te bevatten wordt de ontstaansgeschiedenis ervan uitgelegd. Goelag komt van het Russische acroniem "Goelág", dat staat voor "Glavnoje Oepravlenieje ispravitelno-troedovych Lagerej", hetgeen ongeveer vertaald kan worden als de "instelling voor correctieve werkkampen" *. Op Solovski, deel van de eilandengroep Solovski, ligt in de noordelijke Witte Zee, niet ver van de poolcirkel. Hier werd in 1923 het eerste strafkamp gevestigd door de bolsjewieken. Later zouden er nog talloze volgen.

Bekend is welke groepen misdadigers er toen en later heengebracht werden, de lijst is te lang om op te noemen en hoe verder in de tijd, hoe meer groepen als verdacht werden opgepakt. Het boek bevat vele getallen, maar wat me vooral is bijgebleven dat er zich in elke familie wel een slachtoffer of dader bevindt. De getallen waren in eerste instantie niet eenvoudig vast te stellen, cijfers die bewonderaars van het stalinistische regime hanteren zijn steevast lager dan die van de tegenstanders. Inmiddels zijn er wel betrouwbare getallen bekend.

Alexandr Solzjenitsyn

Om de waarheid, voor zover mogelijk, te achterhalen voert de journalist gesprekken met uiteenlopende personen op plekken in de meest onherbergzame gebieden. Dit levert een beeld op waarbij de auteur soms wijselijk haar mond houdt en de lezer de wenkbrauwen optrekt.

‘‘Mijn opa maakte deel uit van de moordmachine. Toch was hij een aardige man volgens getuigen uit die tijd. Net als ik deed ook hij gewoon zijn werk. Hij probeerde het netjes te doen en voor zover ik weet beging hij geen onnodige wreedheden.’

Of je Stalin verantwoordelijk kunt houden, betwijfelt Vladimir ook: ‘Stalin heeft dit land groot gemaakt. En de slachtoffers? Tja, dat is het lot dat God dit land heeft gegeven.’’(2019-196)

Het beeld dat Stalin een held zou zijn wordt tegenwoordig door Poetin uitbundig gepropageerd. De strategie is de aandacht af te leiden van de huidige sociale en economische malaise en de nadruk te leggen op de heldenrol van de Sovjet-Unie. Op 9 mei wordt jaarlijks de overwinning op Duitsland gevierd, zodoende wordt het patriottisme gevoed en daarmee ook de rol van Stalin in een ander daglicht gezet. Twee vliegen in één klap en een groot deel van de bevolking gaat er min of meer stilzwijgend in mee. We kennen de beelden van de televisie wanneer er weer eens een demonstratie wordt neergeslagen of wanneer de oppositie monddood gemaakt wordt.

Laverend tussen voor- en tegenstanders gaat het boek verder. Er is ook aandacht voor de media. De enige onafhankelijke TV zender wordt  het werken onmogelijk gemaakt door licenties te weigeren of kabels te saboteren, nieuwssites op internet worden geblokkeerd en natuurlijk mogen ook kranten  niet over alles schrijven.

Er zijn verhalen waarvan ik het fijne nog niet wist en ben erg blij met de uitleg. Bijvoorbeeld het hoofdstuk over de Wolga-Duitsers. Dit zijn Duitsers die vanaf 1762 op uitnodiging van Catharina de Grote het gebied rondom de Wolga mochten bewonen en ontwikkelen. Deze bevolkingsgroep kreeg na de revolutie van de bolsjewieken zelfs als een van de eerste Sovjetminderheden een vorm van autonomie. Voor deze groep Duitsers viel het doek toen Hitler in juni 1941 de Sovjet-Unie binnenviel. Ineens werd de groep verdacht van collaboratie en werd de hele gemeenschap gedeporteerd naar Krasnojarsk. Twee maanden per trein en een stuk met de boot bracht hen in de middle of nowhere waar ze het mochten uitzoeken met de weinige spullen die ze mee hadden kunnen nemen. Het wordt allemaal nog veel schrijnender wanneer na het stalinistische regime de bevolking weer terug mag, maar de voorwaarden zijn zo irreëel dat lang niet iedereen het oord waarna ze verbannen waren kan verlaten. Er zijn inmiddels ook vele nakomelingen en een van de eisen is dat je Duits moet kunnen spreken en dat is iets wat tijdens de repressie juist niet mocht. De kinderen spreken de taal niet.

[…] Of voor Emma, die niets liever wil dan haar ballingsoord achter zich laten, maar dat niet kan omdat ze geen Duits spreekt. Geen van allen hebben zich vrij kunnen maken van het verleden, en daarmee worden ze nog elke dag geconfronteerd.’ (2019-208)

Voor de liefhebber van historische non-fictie is dit een indrukwekkend document. Ook de cultuurliefhebber komt aan zijn trekken, dissidenten zijn vaak de niet geïntegreerde ‘excentriekelingen’ die in hun werk getuigen van de misstanden in hun land. Dit waren ook verdachte personen, je moest ergens bij horen, anders was je staatsgevaarlijk.

De schrijfstijl is zeer toegankelijk. Soms is de inhoud gruwelijk, maar er komen ook mooie beeldende beschrijvingen voor van het land en de bevolking.

Het boek bevat bovendien een aantal prachtige foto's, die de sfeer van de reis goed illustreren.

De auteur

Hester den Boer (1981) is (onderzoeks)journalist en fotograaf. Ze voltooide een bachelor Religiestudies, een bachelor Russische Taal en Cultuur en een Master Holocaust- en Genocidestudies aan de UvA. Sinds 2009 maakte ze regelmatig lange journalistieke reizen naar (de buitengebieden van) Rusland en publiceerde hierover o.a. in De Groene Amsterdammer en NRC. Ze startte het platform Moeder Rusland, kleine verhalen uit een grootmacht en in 2015 werd ze genomineerd voor de prestigieuze European Press Prize.

*bron https://nl.wikipedia.org/wiki/De_Goelag_Archipel

Titel: Onderdrukt door de verlosser

Auteur: Hester den Boer

Uitgever: Atlas Contact

ISBN: 9789045033457

Pag.: 271

Genre: non-fictie

Verschenen: januari 2019