Stefan Zweig-De wereld van gisteren

Recensie door Tea van Lierop

Uitgever: De Arbeiderspers

           

            

           ‘‘Laten we de tijd opwachten waar hij ons zoekt,’ zei ik met Shakespeare tegen mezelf*

Wij zagen het niet aankomen

Autobiografie

Deze autobiografie is postuum uitgegeven in 1944, Stefan Zweig pleegde in 1942 samen met zijn vrouw Lotte zelfmoord in Petropolis, Brazilië, hij was toen 60 jaar. Hij werd geboren in Wenen en kwam uit een welgestelde, Joodse familie.

Het boek heeft hij helemaal zonder aantekeningen, louter uit zijn herinneringen geschreven als een lange afscheidsbrief.

Het begint met een beschrijving van de jaren ruim voor de Eerste Wereldoorlog. In deze periode lijkt het alsof de zekere tijd, die al honderden jaren bestaat, heel vanzelfsprekend is. Alles in de bijna duizend jaar oude Oostenrijkse monarchie lijkt gebaseerd op duurzaamheid, stabiliteit en voorspelbaarheid.

Stefan Zweig ontleedt heel zorgvuldig hoe deze situatie ontstaan is: betrekkelijk weinig grote oorlogen zorgden voor stabiliteit en ook een zekere bezadigdheid. Men was zo bezadigd dat niemand geloofde dat er oorlogen of revoluties zouden komen, het geloof in redelijkheid was sterk.

School

De jeugd werd zowel thuis en vooral ook op school, onderworpen aan een strenge opvoeding. Het zijn juist deze factoren die als voedingsbodem gediend hebben voor de ontwikkeling van alle vormen van kunst. De basis was er al, want Wenen stond bekend om zijn voorliefde voor muziek, lekker eten, kortom verfijning en genieten.

In het milieu waarin Stefan opgroeide was het vanzelfsprekend dat hij naar het gymnasium ging ter voorbereiding op de universiteit, alleen zo verkreeg je aanzien. De hele schooltijd, vijf jaar lagere school en acht jaar gymnasium, worden door Zweig aaneengesmeed tot een monotone, harteloze en zielloze tijd. Er was kennelijk geen vreugde te beleven aan het uitzitten van vele uren op de schoolbanken en de grote hoeveelheden huiswerk.

Universiteit

Een heerlijke tijd breekt aan wanneer het eindexamen van het gymnasium achter de rug is en Stefan zich met een aantal medeleerlingen inschrijft aan de universiteit. Als student had je bepaalde voorrechten, deze cultuur stamde nog uit de middeleeuwen. In die tijd lokte men studenten met privileges zoals: het recht ongestraft te duelleren, ze waren niet onderworpen aan het strafrecht en werden erkend als een besloten gilde met eigen regels voor gedrag en wangedrag. Een soort vrijstaat dus met eigen verenigingen, inwijdingen en vlaggen. De studenten voelden zich de ware vertegenwoordigers van de intellectuele jeugd en gedroegen zich uiterst hoogmoedig.

Kunstenaars

Bijzonder is de manier waarop de auteur, die zich op een aantal plaatsen in Europa vermaakte met andere kunstenaars, uit de doeken doet hoe de aanloop tot de Eerste Wereldoorlog zich voltrekt.

Openhartig vertelt Zweig over de lange weg die hij ging om zelf schrijver te worden. Zo heeft hij in het begin van zijn carrière een aantal jaren vertaalwerk gedaan, hierbij deed hij ervaring op en leerde beroemdheden kennen.

James Joyce was één van de kunstenaars waarmee Zweig in aanraking kwam.

‘De aangrijpendste van al deze mensen waren voor mij – alsof ik al iets van een vermoeden van mijn toekomstige eigen lot had – de mensen zonder vaderland, of nog erger: degenen die niet één, maar twee of drie vaderlanden hadden en innerlijk niet meer wisten waar zij thuishoorden. Zo zat er meestal alleen in een hoekje van café Odeon een jongeman met een bruin baardje en opvallend dikke brillenglazen voor scherpe donkere ogen; er werd mij verteld dat dit een heel begaafde Engelse schrijver was. Maar toen ik James Joyce een paar dagen later leerde kennen, wees hij elke relatie met Engeland gedecideerd af. Hij was Ier. Hij schreef weliswaar in het Engels, maar hij dacht niet Engels en wilde niet Engels denken – ‘ik zou een taal willen,’ zei hij toen tegen mij, ‘die boven alle andere talen staat, een taal waar ze allemaal dienstig aan zijn. In het Engels kan ik mij niet volledig uitdrukken zonder ingesloten te raken in een traditie. ’Vooral het gegeven dat in eerste instantie de kunstenaars zich helemaal niet uitspraken tegen het dreigende geweld, ze zagen het niet aankomen.’

Al die ontmoetingen die Zweig had met schrijvers, dichters, schilders en idealisten worden uitgebreid beschreven en zijn belangrijk voor zijn schrijverschap. Een aantal namen van deze beroemdheden: Thomas Mann, Franz Werfel, Paul Valéry, Arthur Schnitzler, Ravel, Richard Strauss etc.

Conclusie

Ik heb met volle teugen genoten van dit boek, vooral door de aansprekende schrijfstijl en het inzichtelijk maken van deze belangrijke, bepalende periode. Het linkt ook aan een aantal andere boeken, zo kwam ik recentelijk een verwijzing naar Zweig tegen in De Wittgensteins - Alexander Waugh.

Het boek eindigt met de volgende alinea:

‘De zon scheen krachtig en helder. Toen ik naar huis terugliep, zag ik ineens mijn eigen schaduw voor mij, zoals ik de schaduw van de andere oorlog achter de huidige zag. Hij is sinds die tijd niet meer van mij geweken, deze schaduw, hij hing bij dag en nacht over al mijn gedachten; misschien ligt zijn donkere vorm ook wel op veel bladzijden van dit boek. Maar elke schaduw is in diepste wezen toch ook een kind van het licht, en alleen wie licht en donker, oorlog en vrede, hoogtepunten en dieptepunten heeft meegemaakt, alleen die heeft waarachtig geleefd’

Hieruit proef ik, ondanks alle donkere wolken toch een optimistisch einde, ook al lijkt dit een paradox, het leven eindigt hier.

* Citaat uit hoofdstuk ‘De doodsstrijd van de vrede’

Hieruit blijkt een soort fatalisme en toch geen verbittering hierover. (TvL)

Auteur

Stefan Zweig (Wenen, 28 november 1881 – Petrópolis (bij Rio de Janeiro), Brazilië, 22 februari 1942) was een Oostenrijkse schrijver van Joodse afkomst. Zweig studeerde Germanistiek, Romaanse kunst en Filosofie in Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland. In 1913 vestigde hij zich in Salzburg.

Als biograaf beschreef Zweig veel historische en literaire figuren uit het Europese cultuurgebied. Later schreef hij novellen en romans die opvielen door de psychologische benadering en het subtiele taalgebruik.

Titel: De wereld van gisteren

Titel oorspronkelijk: Die Welt von gestern

Auteur: Stefan Zweig

Uitgever: De Arbeiderspers

Vertaler: Willem van Toorn

ISBN: 9789029593144

Pag.: 431

Genre: autobiografie