Joke van Leeuwen - De onervarenen

Recensie Roosje

Uitgeverij Querido/Singel Uitgeverijen

 ‘Waterkou, ijsbloemen, gort.

Jarenlang lagen die woorden onbruikbaar 

ergens achter in mijn gedachten en nu 

willen ze hier rondhangen onder de brandende zon. [...].

mijn geboorteland is het nu winter.’ (2015: 7)

Het nieuwe land

Odiles moeder is een ongehuwde moeder en vindt dat ze in een verkeerde tijd geboren is. Ze is zeer eigenzinnig, verliefd op een man die de hare nooit zal kunnen zijn, intelligent en bezit een groot aanpassingsvermogen. Die man en die moeder zorgen ervoor dat Odile haar grootouders niet kent. Die hebben hun zwangere dochter de straat op gestuurd.

De moeder leert Odile lezen uit een boek met de ronkende titel: Mengelwerk voor Beschaafde Kringen. Die titel doet vermoeden dat dit verhaal zich niet afspeelt anno nu - 2018 -. Of het is een heel oud boek, dat kan ook. We weten het niet, maar vermoedelijk kort na 1836, maar helemaal zeker is dat niet. Van Leeuwen noemt geen jaartallen en geen geografische plaatsen:

‘Er werd ook in aangekondigd (in het Mengelwerk, rdv) dat het Duizendjarige Rijk in 1836 zou aanbreken, omdat de eerste en de laatste twee cijfers van dat jaartal ieder samen negen waren en die twee negens samen achttien en die één en die acht alweer samen negen, en achttien keer negen was honderdtweeënzestig, dus een één en een zes en een twee, wat bij elkaar opgeteld ook negen was en daarom zou het Duizendjarige Rijk in 1836 aanbreken.

Dat jaar is voorbijgegaan en het Duizendjarige Rijk is niet gekomen.‘ (ibid.: 15) 

Odiles moeder is Odile zeer toegewijd en voedt haar dochter op in de hoop dat zij haar zal volgen in haar onafhankelijkheid. Een onfortuinlijk incident zorgt ervoor dat moeder in het krankzinnigengesticht terecht komt en Odile moet maar zien hoe zij zich redt zonder geld.

Odile ontmoet Koben op een kermis en zij gaan samenwonen op zijn boerderij; zijn ouders zijn gestorven maar daar geeft hij niets om - dat zou een teken moeten zijn voor Odile. Zij is zo in beslag genomen door haar sores en zo onbekend met mannen dat ze dat niet opmerkt.

Haar moeder komt vrij - want een gevangenis was het, het krankzinnigengesticht -. Odile is zeer tegen de zin van Koben een plattelandsschooltje begonnen met een enkele leerling. De aardappeloogst is mislukt. De pacht van de boerderij gaat over in andere handen. De moeder krijgt van de godsdienstige of bijgelovige Koben de schuld, want zij is een waanzinnige vrouw en daarom gevaarlijk. Een brochure van de Maatschappij voor Overzeese Volksplanting komt hun onder ogen. Koben ziet het aanvankelijk niet zo zitten, maar eenmaal in de Nieuwe Wereld -  hun plek gaat Nieuwspruit heten - grijpt hij zijn kans om zo’n beetje de baas te gaan spelen in het groepje gedwongen plantagewerkers, geholpen door zijn interpretatie van de godsdienst.

Het vergaat de meesten niet best, na een heftige zeereis en in een land waarvan zij de taal niet spreken en de cultuur niet kennen, noch de gewassen die zij moeten telen in de grond die zij evenmin kennen. De Maatschappij speelt geen prettige rol. Straatarm, uitgebuit en doodziek zijn ze. Alleen de moeder weet door haar positie als buitenstaander, door haar kennis van de vreemde taal die ze onderweg is gaan leren, en door haar aanpassingsvermogen, een beter leven op te bouwen. Het belangrijkste vergeet ik: Koben behandelt Odile vanaf het begin slecht, zij is te onafhankelijk al is ze hem trouw en blijft zij bij hem. Zwanger worden gaat ook niet zo makkelijk en one way or the other Odile is steeds het symbool voor Kobens eigen falen. Ze krijgen een dochter en later een zoon, sort of.

‘Weet je het weer beter? Denk je dat je geen vergissing kunt maken? Of heb je ze beïnvloed? Ik zag dat je met hen praatte, je had niet met hen mogen praten!

Dat deed ik ook niet, weersprak ik hem, ik zei alleen maar tegen hen dat ik niets mocht zeggen.

Koben speelde met de pen die ik naast de inktpot had gelegd.

Maakt hem niet kapot, zei ik.’ (ibid.: 171)

Koben had eerder Odiles pen kapot gemaakt en haar inktpot leeggegooid. Hij kan niet schrijven en niet lezen - veel kolonisten kunnen niet lezen en schrijven wat een beetje vreemd is voor kolonisten uit vermoedelijk Nederland, want het alfabetiseringscijfer in Nederland is vanaf de 17e eeuw altijd zeer hoog geweest -. Dichterlijke vrijheid van Van Leeuwen.

Ik merk dat het moeilijk is de sfeer van het verhaal over te brengen. Omdat Van Leeuwen het verhaal vertelt in een soort vacuüm - ze noemt vrijwel geen jaartallen (behalve hierboven 1836) en geen plaatsnamen behalve het Nieuwspruit, dat voor de inheemsen niet is uit te spreken. Van Leeuwen gebruikt daarvoor een sobere stijl en weinig literaire poespas. Enerzijds wordt daardoor het vertelde een beetje dromerig en sprookjesachtig - weliswaar een naargeestig sprookje; anderzijds krijgen het verhaal en de verhoudingen tussen de mensen een geweldige urgentie - hmm, beetje een hyperig begrip, geloof ik.

Vervreemding aan de ene kant, ook omdat de kolonisten geen benul hebben van het land waar ze zijn, behalve de moeder van Odile en Odile zelf een beetje, en aan de andere kant een verdichting, een samenballing, een tot een essentie wordend bestaan van de kolonisten.

Ook proef ik door haar bedrieglijk eenvoudige stijl heen subtiele kritiek over verschillende thema’s, bijvoorbeeld feminisme, uitbuiting van mensen in de Nieuwe Wereld en in de Oude, het teruggrijpen op oud geloof, bijgeloof zelfs, waar je je verstand zou moeten gebruiken. Het tegen wil en dank blijven vasthouden aan oude waarden en normen uit een gevoel van minderwaardigheid. De grootste held is Odiles moeder, zonder twijfel.

Humor is er eveneens, heel subtiel weer: kijk maar eens naar het Mengelwerk, het boek waaruit Odile heeft leren lezen en de de naam van de Maatschappij. De naam van de nederzetting: Nieuwspruit, een naam die geen enkele autochtoon kan uitspreken.

Daardoor vind ik dit een heel bijzonder boek. Je moet er als lezer een beetje gevoel voor krijgen. Ik kan me voorstellen dat sommigen het gewoon een saai verhaal zullen vinden en misschien al snel zullen uitroepen: Waarom gaat die vrouw niet gewoon weg bij die nare vent?

Over de auteur

Johanna Rutgera (Joke) van Leeuwen (Den Haag, 24 september 1952) is een Nederlands auteur voor kinderen en volwassenen, dichter, illustrator en cabaretière. Ze woont sinds 2002 in Antwerpen.

Als schrijver en illustrator van (kinder)boeken is ze veelvuldig bekroond. Zo werd Een huis met zeven kamers in 1980 bekroond met een Gouden Penseel en een Zilveren Griffel en Deesje in 1988 met een Gouden Griffel en een Zilveren Penseel. Van Leeuwen leverde het Kinderboekenweekgeschenk in 1988 (Duizend dingen achter deuren) en in 1993 (Het weer en de tijd).

Haar hele oeuvre werd in 2000 bekroond met de Theo Thijssenprijs, in 2010 met de Gouden Ganzenveer en in 2012 met de Constantijn Huygens-prijs. Voor volwassenen schreef ze onder meer Feest van het begin (AKO Literatuurprijs) en De onervarenen (shortlist Libris Literatuur Prijs). Ze publiceert ook dichtbundels zoals Het moet nog ergens liggen en werd in 2007 gelauwerd met de Herman de Coninckprijs voor haar gedicht Andermans Hond.

Titel: De onervarenen

Auteur: Joke van Leeuwen   

Uitgever: Querido

Eerste druk 2015

Nederlandstalig 240 pagina's

ISBN: 9789021400259

Categorie: Literaire roman