vrijdag 17 augustus 2018

Margaret Atwood - Het verhaal van de dienstmaagd


Recensie door Roosje
Uitgeverij Prometheus


Feministisch vrouwonvriendelijke dystopie

Dienstmaagd Vanfred probeert haar levensgeschiedenis te memoreren. We schrijven ongeveer late jaren tachtig, 20e eeuw. Ze woont in Gilead, voorheen de Amerikaanse staat Maine, in een samenleving waarin vrouwen totaal ondergeschikt zijn aan de mannen. Mannen zijn de baas, mannen hebben de machtsposities, vrouwen zijn Echtgenotes, Dienstmaagden, Martha’s of leraressen; onaangepaste vrouwen verdwijnen naar de goelags in de Koloniën of verrichten hoerenwerk in club / bordeel Izebel. De bijbel, het Oude Testament, is het morele fundament en een soort orthodox protestantisme is de staatsgodsdienst; andere geloven zijn strikt verboden; religieuze dissidenten en politieke tegenstanders, vaak onder het mom van godsdienstige afvalligen, worden gemarteld, veroordeeld tot de strop en openbaar tentoongesteld.

De Dienstmaagden zijn broedmachines, baarmoeders, bevallingsmachines voor de Echtgenotes van de Bevelvoerders en andere machtige mannen. Milieuvervuiling, kernrampen en ziektes als aids en ‘R-syfilis’ hebben ervoor gezorgd dat de meeste mannen onvruchtbaar zijn en dat 25% van de baby’s mismaakt is of doodgeboren wordt. Baby’s zijn een schaars goed. Abortus is vanzelfsprekend een doodzonde en wordt bestraft met de dood van de Dienstmaagd en de aborteur. Ondanks alle strenge regels en restricties is er een ondergronds netwerk van opstandigen, die pogen de grens over te steken en de vrije wereld te bereiken.

Het lijkt erop dat de Dienstmaagd Vanfred, naar wier oude naam we moeten gissen, gehersenspoeld is en/of drugs krijgt toegediend, want ze herinnert zich niet altijd goed wat er gebeurd is en hoe haar vroegere leven met Luke en hun dochter eruit heeft gezien. Ze spreekt regelmatig van een ‘reconstructie’. Haar naam was misschien May, zoals haar vriendin Moira, lesbo en hoer, suggereert: ... zoals in Mayday, jouw naam (mijn woorden, rdv). Of misschien is haar naam Grace, wanneer ze zingt: Amazing, Grace... Per slot heeft Atwood ook een boek genaamd Alias Grace (1996) geschreven.

Hoewel de gebruikte taal niet erg ingewikkeld is, is de structuur dat wel. Aanvankelijk lijkt het erop dat je in het lopende verhaal leest, het verhaalde ‘nu’, noem ik dat maar, terwijl er flash backs zijn naar het verleden; dat zijn verhalen over haar feministische moeder en jeugd, haar feministische en lesbische vriendin Moira, over haar vriend en man Luke en hun dochter, die natuurlijk ook naamloos blijft, en over haar opleiding, samen met Moira, tot Dienstmaagd, die in rood gekleed gaan, de kleur van hoeren en overspelige vrouwen. De Echtgenotes gaan gekleed in blauw, de kleur van de moeder-maagd Maria, die natuurlijk in Gilead niet meer bestaat, want een rooms-katholieke uitvinding (dat verzin ik erbij, dat staat niet in het boek, maar dat lijkt wel een logische gevolgtrekking, rdv).
Maar je krijgt wel een paar aanwijzingen in de tekst dat wat zij hier memoreert ook achteraf is; de term die Vanfred gebruikt ‘reconstructie’ suggereert dat ook. Dus dan zou ook het lopende verhaal één grote achteraf-vertelling zijn. Het open einde wijst ook in die richting. Het ik-perspectief duidt vaak op een ‘onbetrouwbare verteller’, dat is een literair-technische term die niet per se aangeeft dat de verteller een leugenaar is - dat denken veel mensen - maar dat de verteller wellicht niet helemaal de waarheid vertelt en de werkelijkheid juist weergeeft. Je moet als lezer altijd op je hoede zijn voor de ik-verteller, terwijl je eerste neiging is die op zijn woord te geloven; dat is een vorm van empathie, denk ik.

Ik was van plan direct met de deur in huis te vallen en te zeggen dat ik deze dystopie van Atwood een beetje vind tegenvallen, dat ik er meer van verwacht had. Maar dat is ook wel erg demotiverend, meteen aan het begin van een bespreking.
Nu dan, welaan, ik had iets meer verwacht van deze dystopische roman van Atwood. Ik zal het niet snel zeggen, maar ik vond het verhaal een beetje saai. Tweederde van het boek is een soort van inleiding en uitleg van hoe de zaken ervoor staan in Gilead. Eenderde is wat spannender, want dan gebeuren er dingen en denk je als lezer: oei, zal dat wel goed aflopen?

Ook vind ik de roman een haast gedateerde indruk maken, dat is ook iets dat ik zelden vind. Ik lees er stante pede het jaren-tachtig-feminisme in. Het is echt een soort van-dik-hout-zaagt-men-planken-feminisme: totale uitbuiting en onderwerping van vrouwen en totale overheersing van de mannen. Toegegeven, Atwood komt met heel kleine nuances, maar zo weinig dat het mij niet overtuigt; en misschien is ook deze nuance bedoeld om de overheersing van mannen extra te benadrukken. Ik spreek in raadsels, dat begrijp ik. Het gaat om de omgang van de Bevelvoerder met Vanfred. Lees zelf maar. Ik acht dat een spoiler. En dat alles terwijl ik mezelf afficheer als feminist. Dat van dik-hout-feminisme stond me echt tegen. Nuances maken de kwestie echt veel interessanter. Ik snap wel dat je in een dystopisch verhaal de zaken moet oprekken tot het uiterste.

Qua thema en onderwerpen en qua dystopische verhalen, moest ik direct denken aan de evenzeer antiutopische* roman van Kazuo Ishiguro Never let me go **, misschien is hij enigszins geïnspireerd geweest door Atwood. Zijn boek verscheen jaren later dan het hare. Het boek van Ishiguro is zo veel fijnzinniger en ook mysterieuzer en daardoor ook gruwelijker. Atwood legt te veel uit. Dat blijkt ook al uit haar Epiloog, waarin er nog het een en ander verklaard wordt of eigenlijk is het zo dat zij de zaak nog eens extra raadselachtig maakt. Dat lijkt met elkaar in tegenspraak: enerzijds te explicatief anderzijds te bewust schimmig doen. Atwood doet telkens moeite erg vaag te zijn, te suggereren dat de dingen misschien niet zijn zoals ze zijn. Vanfred droomt heel veel, waarbij ze soms fictie en werkelijkheid door elkaar haalt. Zo wordt (bijna) nooit verteld hoe verkrachting, ophanging, seks, marteling, maar ook haar vlucht en leven met Luke en dochter nu precies in zijn werk gaan / zijn gegaan. Sterker nog, de dienstmaagd Vanfred zegt dat ze het er niet over wil hebben. Er zijn een paar uitzonderingen: ik denk bijvoorbeeld aan wat er met hun poes gebeurt, die ze op hun vlucht niet mee kunnen nemen. Je zou bijna zeggen: te veel telling, te weinig showing. Ishiguro legt niets uit terwijl je er als lezer toch achter komt hoe de vork in de steel zit.
Anderzijds is het ook overduidelijk Atwoods bedoeling: die opgelegde vaagheid: het verhaal is een - fictief - ‘egodocument’ van iemand die door brainwashing en - misschien - drugs en door hevig verlangen naar vroeger feit en fictie door elkaar haalt.

Die ingewikkelde structuur van het verhaal vind ik het aantrekkelijkste aspect van dit boek.

Ik weet dat er een serie van dit boek is gemaakt. Ik weet niet of ik die ga zien. Het trekt me niet heel erg. De serie Alias Grace heb ik wel gezien; die speelt ook met het thema fictie-werkelijkheid; die vond ik goed. Alias Grace is ook een boek van Atwood, zoals ik al zei, uit 1996.
Film/serie en boek zijn heel andere media, maar wat je het eerst gezien of gelezen hebt bepaalt wel de waardering voor het andere medium. Dat schreef ik ook al in mijn bespreking van de film The bookshop naar de gelijknamige roman van Penelope Fitzgerald.

*  Van Dale zegt: dystopie is antiutopie. Dat vind ik op de een of andere manier heel grappig.

** Laat me niet alleen van Ishiguro heb ik op deze plaats ook besproken. Een tijdje geleden alweer. https://metdeneusindeboeken.blogspot.com/search?q=ishiguro

Auteur

Margaret Eleanor Atwood OC (Ottawa, 18 november 1939) is een van Canada's belangrijkste hedendaagse schrijvers. Ze is dichteres, romanschrijfster, literair criticus, feministe en politiek activiste. Ze krijgt zowel nationale als internationale erkenning.
Margaret Atwood heeft boeken geschreven met veel verschillende thema's en in verschillende genres en tradities. Ze wordt vaak beschreven als een feministisch schrijver, en seksevraagstukken komen prominent voor in haar werk. Haar werk concentreert zich ook onder andere op de identiteit van Canada, de relaties tussen Canada en de Verenigde Staten en Europa, mensenrechten, milieuvraagstukken, de voorstelling van het vrouwelijke lichaam in kunst en de relatie van vrouwen met elkaar en tegenover mannen.

Titel: Het verhaal van de Dienstmaagd
Oorspronkelijke titel: The handmaid's tale
Auteur: Margaret Atwood
Vertaling: Gerrit de Blaauw
Categorie: Literaire roman
Pagina's: 329
ISBN: 9789044613087
Uitgeverij Prometheus

Geen opmerkingen:

Een reactie posten

Laat gerust een reactie achter.
Dat wordt zeer op prijs gesteld en we willen graag weten wat je ervan vindt.