Cees Nooteboom - Rituelen

Recensie door Roosje
Uitgever Singel | Uitgeverijen

'Fraaie zinnen.....'

Voorspelling

‘Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil. En dat is wat hij zich herinnerde, áls hij zich iets herinnerde, de koersen, en dat de maan in de gracht geschenen had, en dat hij zich had opgehangen in zijn wc omdat hij in zijn eigen horoscoop in Het Parool voorspeld had dat zijn vrouw er vandoor zou gaan met een ander en dat hij, Leeuw, dan zelfmoord zou plegen. Het was een volmaakte voorspelling. Zita ging er vandoor met een Italiaan en Inni pleegde zelfmoord. Een gedicht van Bloem had hij ook nog gelezen, maar hij wist niet meer welk. De hond, dat eigenwijze dier, liet het afweten wat dat betreft.’ (p. 11).

Volgens mij is dit een gevleugelde uitspraak geworden: Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil.

Ik herinner me die in ieder geval. En tegelijk is deze uitspraak een uitstekend voorbeeld van Nootebooms manier van schrijven. Die zin gaat je onder de huid zitten terwijl je je afvraagt: wat betekent die nu eigenlijk? Wat wil Nooteboom daarmee zeggen? Moet ik niet eerst weten hoe Nooteboom of zijn personage tegen honden aankijkt? Zo is het precies met de stijl en de inhoud van dit boek. Als je die negatief beoordeelt, zul je zeggen: pretentieus. Als je er enthousiast over bent: wat een precieuze wijze van de dingen beschrijven.

Waar gaat het over?

Inni Wintrop is een man voor wie het leven enerzijds tamelijk abstract is en anderzijds heel tastbaar. Hij is een ladies’ man. De liefde van zijn leven verspeelt hij door eigen schuld en de ontmoeting met eerst vader, Arnold, en later zoon, Philip Taads, is niet eenduidig. Inni leeft van familiegeld, van de handel in aandelen en hij schrijft horoscopen voor een krant.

Wellicht zijn de ontmoetingen van de Taadsen belangrijker dan het leven van Inni.
Vader Taads leeft als een kloosterling in een strikte dagindeling, al moet hij van de kerk niets meer hebben. Zoon Philip heeft zich van de wereld afgekeerd en leeft als een boeddhistische monnik, die de wereld verzaakt en de wereld verzaakt hem. Zijn enige hartstocht is het kopen van een juiste raku-kom om een boeddhistische theecermonie mee te houden. Daarmee is zijn leven voltooid.

Themata en motieven

1.     Tijd en herinnering (ook in relatie met Proust, zie hieronder).

2.     De godsdienst: het rooms-katholieke geloof, en de afkering daarvan door bijvoorbeeld Arnold, het jodendom in de persoon van Bernard Roozenboom, de kunsthandelaar en het boeddhisme a la Philip - dat feitelijk zenboeddhistisch is (rdv), de Japanse variant - Maar ook Tao - al is dat geen godsdienst - en Meister Eckhart, de middeleeuwse christelijke mysticus.

3.     De filosofie, vooral van de hand van Arnold, die zich helemaal kan vinden in Sartre, omdat hij net zo’n eigenzinnig mens is en dat ook heel erg graag wil zijn: eenzaam tot op het bot, volgens hemzelf, eigen keuze. Daarmee verspeelde Arnold zijn liefde van zijn leven: Inni’s tante.

4.     Allerlei literaire intertekstualiteit: Jan Wolkers - Inni rijdt op de fiets met een meisje achterop dat in een plastic tasje een boek van Jan Wolkers - ongetwijfeld Turks fruit - met zich meedraagt; en natuurlijk deelt hij met dat meisje het bed. Maar ook Proust, in de figuur van monsieur Charlus. Lodewijk van Deyssel, Kees Verwey, Kawabata met zijn Duizend kraamvogels.

5.     Allerlei Griekse mythen: Icarus, Phaeton, Tantalus: ernstige figuren met ernstige fouten.

6.     Whisky die smaakt naar ‘rook en hazelnoot’, zoals Arnold die graag drinkt, maar de heren kunsthandelaars evenzeer, als het madeleinekoekje van Proust (zelf zou ik zeggen: madeleinecakeje), dat net als de ‘hond’ de herinnering op gang brengt. Die hond komt bij Arnold ook nog om de hoek kijken, en daar heet hij Athos - was dat niet een van de drie musketiers?  

7.      De drie duiven in het derde deel... hmpf, vermoeidheid begint bij mij te ontstaan...

8.      Kunst: oude Italiaanse kunst; bronzen Boeddha’s, raku-kommen; de kunsthandelaars.

9.      Geritualiseerd (zen)boeddhisme met theecermonie en raku-kommen.

10.   Liefde en seks. Relaties met vrouwen of eigenlijk het ontbreken daaraan. Dit is bijna een zuiver mannen-boek.

Enfin, een enorme lijst van zaken die een samenhang proberen te krijgen in de persoon van Inni Wintrop.

Waardering

Mijn herinnering is ook als een hond die gaat liggen waar hij wil; ik heb het boek vroeger ooit gelezen, een flink aantal jaren terug. Ik herinner me het laatste deel over Japan en meditatie en raku-kommen en dat ik dat toen heel indrukwekkend vond. Inmiddels weet ik niet veel meer over raku-kommen, nu ja, een ietsje, maar wel meer over zenboeddhisme, dus dat deel is zijn bekoring kwijt voor mij.
Ik schrijf nu wel dat alle thema’s en motieven op de een of andere wijze in Inni samenkomen, maar dat bedoel ik op een tamelijk abstracte wijze. Dit boek noch de personages gaan werkelijk leven. Nooteboom heeft een heel afstandelijke wijze van schrijven. En ook de weinig vrouwvriendelijke beschikbaarheid van de dames voor Inni bevestigt mij daarin. Als ik dit schrijf lijkt het net alsof ieder verhaal voor mij moet blikkeren en blaken van feministische handelingen, toch is dat niet zo. Ik kan ver meegaan in tamelijk vrouwonvriendelijk kwesties, maar de auteur moet het voor mij wel geloofwaardig maken.

Dit verhaal van Nooteboom is mij veel te ver weg, te vol met verwijzingen en symboliek zonder dat die nu werkelijk een fijn geheel vormen. Ik kan wel wat intellectualisme aan maar niet als dat zo ongeveer het enige is.

Soit, Nootebooms zinnen kunnen prachtig zijn en je kunt je erin rondwentelen op zoek naar betekenis, samenhang en intertekstualiteit, maar het verhaal komt onvoldoende tot leven.

Over de auteur

Cornelis Johannes Jacobus Maria (Cees) Nooteboom (Den Haag, 31 juli 1933) is een Nederlandse schrijver van voornamelijk romans, poëzie en reisverslagen.

Zijn bekendste boek is Rituelen (1980). Het werd in 1981 bekroond met de Ferdinand Bordewijk Prijs en in 1989 verfilmd onder regie van Herbert Curiël, met in de hoofdrollen Derek de Lint en Thom Hoffm
Nootebooms werk behoort tot het meest vertaalde Nederlandse werk; in het Duits, het Engels, het Spaans, het Frans, het Turks, het Hongaars en vele andere talen. Vooral in het Duitse taalgebied is Nooteboom een echte bestseller-auteur, waar de vertaling soms nog eerder verkrijgbaar is dan het Nederlandse origineel in Nederland.

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Cees_Nooteboom)

Kenmerken in zijn romans

Hij maakt vaak gebruik van raamvertellingen, die soms nog eens gesplitst zijn in onderdelen. De onderdelen waarin hij zijn romans verdeelt, zijn meestal ook in een verschillende stijl geschreven. Naar het einde toe laat hij de scheiding tussen kern- en kaderverha(a)l(en) vervagen, zelfs indien deze zich in een andere tijd en/of plaats afspelen. Personages die eventueel in voorgaande onderdelen zijn gestorven laat hij dan voortleven in nakomelingen. zodat het toch nog mogelijk is alle onderdelen tot een geheel te doen versmelten.

Hij probeert de sfeer in zijn boeken te creëren door het verwerken van de toenmalige actualiteit en gedachtestromingen uit de tijd en plaats waarin het verhaal zich afspeelt.
Zijn hoofdpersonages zijn vaak complex of chaotisch.
Complexe liefde: de (hoofd)personages in zijn boeken beleven liefde en/of seksualiteit meestal niet op "normale" wijze (door driehoeksverhoudingen, kleine onderlinge sociale afhankelijkheid, groepsverkrachting zonder trauma's etc.).
Hij laat andere culturen in zijn boeken aan bod komen.

Paradijs verloren is een goed voorbeeld van deze kenmerken: het bestaat uit een verhaal in een verhaal in een verhaal; een gelaagde hiërarchie van raamvertellingen dus. In deze roman zijn de kaderverhalen en het kernverhaal nog eens opgesplitst in verschillende onderdelen, elk in een andere stijl geschreven. Op het einde zijn alle belangrijke personages uit alle onderdelen bij elkaar en is het onderlinge verband duidelijk. Ook is een van de hoofdpersonages, Alma, een vrij chaotisch personage, dat in het begin van het (kern)verhaal wordt verkracht door een groep mannen in een achterbuurt van São Paulo, maar er geen trauma's aan overhoudt. Ook komt de cultuur van de Aboriginals veel aan bod in het boek.

Voor meer informatie over intertekstualiteit zie:

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Cees_Nooteboom)

Auteur: Cees Nooteboom

Titel: Rituelen
Genre: Fictie
Pagina's: 189

Druk 1; 1993 (oorspronkelijk 1980)

ISBN13 9789029532624

Uitgever: Singel Uitgevers