Thomas Mann – Tonio Kröger

Bespreking door Roosje

Uitgeverij Athenaeum

Gespletenheid

Tonio Kröger is een jongen wiens vader uit het noorden komt en zijn moeder uit het zuiden; Lübeck versus München. De naam Lübeck wordt weliswaar niet genoemd maar het is duidelijk dat het over deze stad gaat, ook de stad van de Buddenbrooks en de stad waar Thomas Mann zelf geboren is.

Tonio is al op jonge leeftijd gegrepen door de dichtkunst, met name de romantische dichtkunst, Don Carlos van Schiller, Immensee van Storm.

Zijn vriend Hans Hansen is een typische noorderling met zijn blauwe ogen, zijn blonde haar, en zijn verstand en energie. Tonio heeft ‘een zuiderlijk gezicht met scherpe trekken’ (1988: 54). Tonio is wel een beetje verliefd op deze vriend, om wie hij meer geeft dan vice versa:

‘Wie het meest liefheeft is de zwakste en moet het meeste lijden.’ (ib: 55)

Tonio is ook hypergevoelig en een beetje tobberig, behoorlijk tobberig.

Hans vindt later op dansles zijn vrouwelijk evenbeeld in Inge Holm; ze houden van elkaar. Veel later vindt Tonio hen beiden onverwacht terug in Lübeck; ze zijn een prachtig paar, vol energie en noordelijke schoonheid.

Tonio’s vader overlijdt vrij plotseling, en zijn moeder hertrouwt; het familiebedrijf is failliet. Tonio gaat in München wonen. Als dichter is hij tamelijk bekend. Op een bepaald moment is hij eenzaam, droefgeestig, zonder liefde en met een dood hart ‘verwikkeld in vleselijke avonturen’ (ib.: 72). Hij heeft een writer’s block en verlaat het zuiden om naar het noorden te gaan, naar de zee en verder naar Denemarken, op zoek naar zijn vaders wortels, en die van hemzelf.

Hij zoekt troost bij zijn platonische vriendin, de schilderes Lisaweta Iwanovna, die hem zegt; ‘.. je bent zoals je daar nu zit doodgewoon een burger en anders niet [...] een verdwaalde burger.’ (ib.: 87).

De naam Lisaweta Iwanovna komt uit Dostojevski’s Schuld en boete / Misdaad en straf.

In het noorden voelt hij zich meer thuis; de zee stemt hem rustig en hij mijmert en mediteert; de blonde mensen brengen hem blijdschap.

Hij concludeert; ‘Ik sta tussen twee werelden in, ik vind in geen van beiden een thuis en heb het daarom nogal moeilijk.’ (ib.: 118; beetje beroerde vertaling?)

Wat opvalt in deze novelle is de gespletenheid van Tonio. Het hele verhaal staat in het licht van de tegenstelling:

noorden - zuiden; Lübeck - München

moeder - vader

energiek - bedachtzaam

gezond - ziek (ook psychisch, emotioneel)

de schouders eronder - hypergevoelig; dadenzwakte

burger - kunstenaar

schilder - dichter

homoseksualiteit - heteroseksualiteit

 

Tonio is zich ervan bewust, van de bovenstaande tegenstelling en hij lijdt eraan.

Deze novelle deed mij erg denken aan De dood in Venetië; de tegenstellingen in deze novelle spelen ook in zijn beroemdere ‘broertje’. Van Aschenbach is echter aan het eind van zijn leven en Tonio is nog niet oud, maar heeft net als de oude schrijver een emotionele en dichterlijke crisis. Beiden hebben behoefte aan een andere omgeving om afstand te nemen van hun werk. Beiden beraden zich op hun poëtica, over hun wijze van schrijven. Is dat wat ze willen? Hoe moet het werk eruit zien? Wat willen ze eigenlijk schrijven?

Beide personages zijn ook Thomas Mann zelf. In het verleden heb ik nogal wat biografische werk over Thomas Mann gelezen, oa van Margreet den Buurman maar ook van anderen. Manns werk is in hoge mate autobiografisch. Over het algemeen interesseert me het autobio-gehalte van een roman of novelle niet zo. Zo ook hier, maar het is wel opvallend dat Mann altijd over zichzelf en zijn familie schreef. De personages van Tonio Kröger en Hans Hansen zouden ook heel goed kunnen staan voor de beide broers Mann: Thomas, de bedachtzame, onpolitieke, goed geklede schrijver en Heinrich, de politieke, geëngageerde en meer volkse auteur. Heinrich had aanvankelijk meer succes dan Thomas.

Thomas Mann had het moeilijk met zijn eigen homoseksualiteit, of biseksualiteit, want hij had een hoop kinderen en was gesteld op zijn vrouw, die ervan wist, van zijn homoseksualiteit.

Ik vind Mann behoorlijk open over zijn homoseksualiteit, voor die tijd dan, bedoel ik.

Het lijkt er bijna op dat Tonio Kröger een schets is voor het uitgebreidere en mijns inziens niet te overtreffen De Dood in Venetië. De laatste is ook een novelle, maar eentje van het niveau van een heuse roman. Alle motieven hierin wijzen naar de dood, alle verhaallijnen ook. In dat licht bezien steekt Tonio Kröger toch een heel klein beetje vaal af. Misschien ben ik bevooroordeeld.

Motieven zijn: de zee (contemplatie; matroos, matrozenpakje (Hans), schip, badhotel (ook De Dood in Venetië); de zee is in zekere zin de overgang naar een andere wereld; in het geval van De dood in Venetië, de Styx, waarover men moet varen om het dodenrijk te bereiken; de dichtkunst. In Tonio Kröger is het juist de overgang naar het volle leven. Tonio is immers nog jong.

Grappig, ik bedenk net dat de zee en het water ook bij Theodor Fontane (Effi Briest) een grote rol spelen, ook die van contemplatie, bewustwording, overgang naar een andere wereld.

Altijd is werk van Thomas Mann stilistisch van grote schoonheid, maar Tonio Kröger is een ietsiepietsie eenvoudiger dan ander werk dat ik van Mann gelezen heb, maar genoten heb ik.

De auteur

Paul Thomas Mann (Lübeck, 6 juni 1875 - Zürich, 12 augustus 1955) wordt beschouwd als een van de grootste Duitse schrijvers uit de twintigste eeuw. Tot zijn bekendste werken behoren de romans Buddenbrooks en De Toverberg, alsook de novelle De dood in Venetië. Zijn werk werd sterk beïnvloed door dat van Goethe, Nietzsche en Schopenhauer. In 1929 kreeg hij de Nobelprijs voor de Literatuur. Hij week in 1936 voor het Duitse naziregime uit naar Zwitserland, onder meer omdat zijn echtgenote, Katia Mann, als joodse gezien werd. Woonde van 1939 tot 1952 in de Verenigde Staten waar hij uitgroeide tot een belangrijke exponent van de strijd tegen het fascisme, en daarna tot zijn dood weer in Zwitserland.(Wikipedia)

Titel: Tonio Kröger en andere verhalen

Auteur: Thomas Mann

Jaar van uitgave: 1903; 1988

Uitgever: Athenaeum - Polak&Van Gennep

Vertaler: Hans Hom

Aantal pp’s: 225 (totaal)

ISBN: 9789025305406

Genre: fictie