Joke van Leeuwen - Hier

Recensie door Roosje

Uitgeverij Querido

Genomineerde op de Longlist Libris Literatuurprijs 2019

            “Sometimes I feel like a motherless child...”

- een spiritual

In een land, hier niet zo ver vandaan leefden eens een vader, een moeder en een zoon....

-- Sorry, een *spoilertje* hier en daar --

‘Stamvader kan niet meer staan. Sinds hij vervroegd met pensioen is gestuurd, dijt zijn lichaam onstuitbaar uit en dragen zijn knieën de kilo’s niet langer. Zijn zoon Bardo heeft al een bed voor hem getimmerd dat bijna de helft van de achterkamer in beslag neemt. Hij wil de dokter van het naburige dorp erbij roepen, maar zijn vader duldt geen dokters aan zijn lijf, hij noemt ze allemaal kwakzalvers.

Wantrouwen is altijd zijn werk geweest.’ (2018:9)

Bardo’s vader heeft geen naam, hij wordt Stamvader genoemd, als de wrekende en wrakende God uit het Oude Testament: zijn wil is wet, zijn wil geschiede*. Een patriarch, maar wel een beetje een zielige, zijn vrouw overlijdt vroeg en zijn zoon stelt hem teleur, in alles eigenlijk. Geen echte man wil hij worden, een slappeling is Bardo, net als zijn slapie Kors later tegen hem zegt. Een slappeling he will be.

Bardo’s moeder heeft ondanks haar vroege verscheiden wel een naam: Onna. Zij is verongelukt toen ze over de grens boodschappen ging doen. Een andere vader reed haar van de weg. Daarom wil diens zoon Julus aanvankelijk, uit schuldgevoel Bardo’s vriendje zijn. Het botert niet tussen de twee. Hond wordt daarvan het slachtoffer. Hond is de hond van Stamvader, een waakhond.

Stamvader is grenswachter en hij neemt zijn taak überserieus. Hij is gebrand op smokkelwaar. Daarbij roept hij de hulp in van zijn vrouw, die de dames moet visiteren. Sinds zij dood is, heeft Stamvader andere methoden om bijvoorbeeld gesmokkelde pakjes boter op t sporen:

‘Toch vertrouwde hij het niet, hij meende iets schichtigs in haar zwijgen te bespeuren, en nu Onna er niet meer was en hij de regels niet wilde overschrijden, vroeg hij haar haar jas uit te trekken, een soepele dunne regenjas met epauletten en sierknopen (zoals de regenjas die Onna droeg op de dag dat zij dodelijk gewond raakte, rdv). Eronder droeg zij een moderne jurk in bonte kleuren, die in zijn getailleerde eenvoud de zomer al aankondigde. Er was geen verdachte verdikking aan haar lichaam te zien, maar er kon nog iets tussen haar dijen verstopt zitten, want haar voeten stonden te ver van elkaar. Hij beval haar haar jurk uit te trekken en keek toe hoe ze het lipje probeerde te vinden van de rits die over het midden van haar rug liep. Met haar armen langs haar oren trok ze het achterpand iets omhoog om erbij te kunnen, daarna zag hij haar handen langs haar middel naar haar rug gaan, zoekend waar dat lipje was gebleven. Ze trok het tot op haar heupen, haalde haar armen uit de halflange mouwen en liet de jurk op het vette kleed vallen, als een krans rond haar voeten.

Al die tijd was ze hem zwijgend blijven aankijken.

Hij kon zien dat in haar witte beha alleen de volte van haar borsten zat.

Haar even witte onderbroek zat strak om haar huid.

Net onder haar navel ontwaarde hij een kinderlijk strikje dat niets bij elkaar hield.’ (ibidem: 21-22)

Aan deze scène wordt gerefereerd wanneer Mara en Bardo voor het eerst vrijen. Mara had overwogen een jurk aan te trekken maar besloot tot rok en bloes omdat dat minder gedoe zou geven bij het ontkleden, het openen van een rits in een strakke jurk is geen sinecure; dat kennelijk in een tijd dat de jurken strak om een vrouwenlichaam pasten.

Verder vind ik dit een van de prachtigste stukjes uit dit boek. Het getuigt van onverholen en toch zeer verborgen erotiek - een opgelegde striptease - versus de volledige onschuld van een onaangeraakte maagd. Dat strikje op een witte onderbroek! Het uitdoen van een jurk via een ritssluiting in een strakke jurk, dat je dan die jurk een stukje op moet trekken, etc. Zo beeldend! 

We volgen Bardo in zijn leven. Op school, voortgezet technisch onderwijs, Bardo is daar niet heel handig; zijn relatie met schoolvriendje Julus; zijn ontmoeting met zijn toekomstige vrouw Onna; de geboorte van hun dochtertje Onna, die Kleine genoemd wordt; zijn dienstplicht in het leger en zijn relatie met Kors, die enorm gepest wordt en Bardo die het niet voor hem opneemt; zijn baan als grenswachter elders; de verwording van en vervreemding in zijn relatie met Mara.

Aanvankelijk heb je als lezer veel sympathie voor de arme Bardo, die al jong zijn moeder moet missen en wiens vader een bullebak is met opgeklopte ideeën over het Vaderland en hoe een jongen zich dient te gedragen. Daarom vond ik heel misschien het eerste stukje van het boek het mooist. Als lezer geloof je in de onschuld van die arme jongen, en voel je mededogen omdat hij het zo slecht getroffen heeft. Maar wanneer je verder komt in het verhaal blijft er steeds minder over van die sympathieke jongen. Steeds vaker begint hij trekjes te vertonen van iemand die wel erg op zijn vader gaat lijken. Dat is best shockerend. Tenminste dat is iets waar ik mezelf toch regelmatig op betrap, ook bij het zien van een film of serie. Je wilt als mededogend mens je hoofdfiguur wel sympathiek vinden of op zijn minst begrijpen. Als je begrijpt waarom een personage een klootzak is, of gewoon een lafaard of zoiets, dan heb je minder een hekel aan hem. Als je hem niet begrijpt ga je zelfs (bijna) de hoofdpersoon haten. Dat is hier bijna het geval, of misschien ook helemaal. Dat moet iedereen zelf beslissen, ook met het einde in gedachte.

Het is een kenmerk van de romans van Joke van Leeuwen, van haar romans voor volwassenen, dat zij vaag is over de geografische plek waar het verhaal zich afspeelt en over de tijd wanneer. In dit geval vermoed je Oost-Duitsland of misschien elders in Oost-Europa, aan de hand van de vaker genoemde bruinkool die gestookt wordt, en de wijze waarop het winkelen in zijn werk gaat en de minder rijke hoeveelheid consumentenartikelen die in die winkels te koop zijn. De strenge grensbewaking. Ze vieren er een onbeholpen vorm van carnaval.  Tijd? Ergens jaren 50 of 60 of iets later, want in dat land lopen ze wat achter, aan de hand van de strakke jurken met ritsen en het smokkelen van boter.

Immigratie en emigratie komen verholen aan de orde; zeker omdat het verhaal zich afspeelt aan de grens en omdat Bardo en zijn vader beiden grensbewakers zijn, de term ‘douanier’ komt niet voor. De ouderwetsheid en de soberheid sijpelen tussen de regels door. Mensen verdienen niet veel. Het is sappelen. Ze eten voornamelijk stampotten met een kuiltje jus.

Dat uiterlijke verbeeldt de innerlijke gesteldheid van de mensen om wie het gaat; het uiterlijke staat ten dienste van die innerlijke gesteldheid.

Enerzijds schrijft Van Leeuwen heel afstandelijk en tegelijk komen het verhaal en de emoties daardoor juist heel dichtbij. Met eenvoudige woorden weet Van Leeuwen een enorme vervreemding tussen mensen en binnen de mensen gestalte te geven.

Ik moet nu spontaan aan A. Alberts denken, die daar ook een meester in was: eenvoudige woorden die gelijktijdig een afstand en een nabijheid scheppen. Dat is bijna tovenarij.

Geschiede is hier aanvoegende wijs, conjunctivus, vandaar die rare vorm, met een ‘e’ en met maar één ‘d’.

Auteur

Johanna Rutgera (Joke) van Leeuwen (Den Haag, 24 september 1952) is een Nederlands auteur voor kinderen en volwassenen, dichter, illustrator en cabaretière. Ze woont sinds 2002 in Antwerpen.

Haar vader was theoloog en het grote gezin verhuisde regelmatig. Ze woonde onder meer in Amsterdam, Brussel, Zetten en Maastricht. In haar ouderlijk huis werd veel gelezen, muziek gemaakt en toneel gespeeld. Van haar tiende tot haar dertiende schreef en tekende ze een eigen huiskrant.

Van Leeuwen studeerde grafische kunsten aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen en de Hogeschool Sint-Lukas Brussel in Schaarbeek. Daarna studeerde ze geschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel waarover ze vertelde: "In die tijd moest zo'n studie juist ook exacte componenten hebben, dus ging het over manuren staking, waarbij je over tien uren staking niet weet of tien mannen een uur gestaakt hebben of één man tien uur...". Uitgebreider komt haar opleiding (zowel geschiedenis als kunst) aan de orde in Het moet een beetje huppelen in mijn hoofd, een portret.

In 1978 debuteerde Joke van Leeuwen als kinderboekenauteur met De Appelmoesstraat is anders. In hetzelfde jaar won ze ook alle prijzen op het Camerettenfestival en kwam daarmee terecht in het officiële cabaretcircuit. Vanaf 1984 staat ze minder frequent op de planken, maar kwam in 2004 officieel terug met een combinatie van cabaret, literatuur en beeld. Ze treedt op met Mario Paric en haar vaste begeleidster Caroline Deutman op piano.

Als schrijver en illustrator van (kinder)boeken is ze veelvuldig bekroond. Zo werd Een huis met zeven kamers in 1980 bekroond met een Gouden Penseel en een Zilveren Griffel en Deesje in 1988 met een Gouden Griffel en een Zilveren Penseel. Van Leeuwen leverde het Kinderboekenweekgeschenk in 1988 (Duizend dingen achter deuren) en in 1993 (Het weer en de tijd). In 2013 werd ze in Duitsland bekroond met de James Krüss-prijs voor internationale kinder- en jeugdliteratuur en ze wordt al enige jaren genomineerd voor de Astrid Lindgren Memorial Award. Haar hele oeuvre werd in 2000 bekroond met de Theo Thijssenprijs, in 2010 met de Gouden Ganzenveer en in 2012 met de Constantijn Huygens-prijs. Voor volwassenen schreef ze onder meer Feest van het begin (AKO Literatuurprijs) en De onervarenen (shortlist Libris Literatuur Prijs). Ze publiceert ook dichtbundels zoals Het moet nog ergens liggen en werd in 2007 gelauwerd met de Herman de Coninckprijs voor haar gedicht Andermans Hond.

In januari 2014 werd Joke van Leeuwen benoemd tot voorzitter van PEN Vlaanderen als opvolger van David Van Reybrouck. Onder haar voorzitterschap kregen allochtone auteurs een groter podium en focuste PEN Vlaanderen zich op politieke situatie in Turkije. In 2018 werd ze in deze functie opgevolgd door theatermaker Erik Vlaminck.

Titel: Hier

Auteur: Joke van Leeuwen

Pagina's: 232 pagina's

EAN: 9789021409580

Uitgeverij Querido

Verschenen: april 2018