Iris Murdoch – De leertijd

Recensie door Tea van Lierop
Uitgeverij Atlas Contact

Sfeervol Murdochiaans proza, langzaam genieten

Ook deze roman is weer een waar feest om te lezen. Wie eerder werk van Murdoch las voelt zich thuis in haar fictionele wereld. De terugkerende motieven zorgen voor herkenning en vervelen nooit doordat in elke roman de setting anders is en de personages hun eigen worstelingen hebben. Want worstelingen zijn het. Niet alleen de ingewikkelde familierelaties maar ook de relaties die de personages met zichzelf hebben staan vaak onder druk. Murdochs boeken spelen zich nooit af in een ‘gewoon’ milieu, altijd zijn de huizen upper middle class, de inrichting is artistiek, beetje gipsy, in ieder geval min of meer samengeraapt en vooral veel en vol. De beschrijvingen van deze huizen zijn erg beeldend en zorgen zeker voor een groot deel van het leesplezier. Het geeft de personages zo’n prachtige achtergrond en daarmee een extra dimensie.

‘In de kamer, ingericht in de smaak van Midge want Thomas was blind voor zijn omgeving, straalden de bloemen je tegemoet, niet alleen vanaf de gordijnen, het behang, het oosterse tapijt en zelfs de gestucte kransen op het plafond, maar ook in serene, tijdelijke aanwezigheid, uit allerlei vazen en kannetjes. […] Harry en Thomas stonden bij de open haard, op een met tulpen geborduurd art-decokleedje. Op de schoorsteenmantel verdrong zich een menigte primula’s uit de tuin van het buitenhuisje van Midge en Thomas.’

De personages hebben het niet makkelijk, in dit boek spelen de zeer ingewikkelde familiebetrekkingen een cruciale rol. Het boek telt drie delen; het eerste deel met de titel ‘De verloren zoon’, zet meteen de toon. Deze benaming grijpt terug naar het bijbelverhaal waarin twee zoons in strijd komen met elkaar door jaloezie en onbegrip. Hoe kon de vader de dood gewaande zoon zo boven de trouwe zoon stellen? De twee zoons in deze roman zijn Stuart en Edward, maar het zijn geen broers, zoals gezegd zijn de familierelaties complex. Harry is de echte vader van Stuart, maar hij heeft meer op met zijn andere zoon, Edward. Beide jongens zijn zoekende naar wat goed is. Edward wordt verteerd door schuld, het boek begint met een dramatische gebeurtenis die hem zal achtervolgen. Stuart is gestopt met zijn studie en wil zijn leven beteren. Geloven in God doet hij niet, hij zoekt zijn eigen celibataire invulling. 

Edward is bijgelovig en bezoekt een medium om iets te weten te komen over zijn echte vader Jesse. Is hij nog in leven of dood? De zoektocht brengt hem naar Zeevang, tevens de titel van deel twee en het allermooiste stuk vanwege de paradijselijke setting van het bouwsel. Natuurlijk mogen de spookachtige elementen niet ontbreken, de lezer komt wat dat betreft ruim aan zijn trekken. In geweldige beschrijvingen wordt het leven geschetst van de drie vrouwen die er wonen. Ze houden er een zeer aparte levensstijl op na, bijna geheel selfsupporting. Hun eten verbouwen ze zelf, hun kleding is gipsy en er is een geheim. Jesse is Edwards vader, twee van de aanwezige vrouwen zijn z’n zusters, of toch misschien niet? De auteur laat veel los, maar niet alles tegelijk, langzaam opgebouwde spanning en interessante plotwendingen maken het verhaal steeds ingewikkelder, maar door het tempo zijn de lijnen nog goed te volgen. 

De roman zit vol tegenstellingen, verdubbelingen en zoals gezegd veel elementen uit eerder werk. De tegenstellingen zitten in de twee broers, waarvan de karakters zeer verschillen en ook in Zeevang, dat zowel paradijselijk als spookachtig is. Uit andere romans kennen we de steeds terugkerende stenen (als kiezelstenen in de rivier en als sieraden), de toren en het water. Stenen meenemen naar huis was iets wat I.M. graag deed en is dus een mooi voorbeeld van een autobiografisch element, net als haar grote voorliefde voor water. Het water speelt in dit boek een extra bijzondere rol omdat het zo doet denken aan Virginia Woolf, de tragische gebeurtenis wanneer ze met haar zakken vol stenen de rivier inloopt. Er zijn meer verwijzingen te ontdekken, zoals de boeken die Stuart en Edward lezen. Stuart is weg van Mansfield Park van Jane Austen, Edward leest Prousts A la recherche du temps perdu, hiermee eindigt het boek en laat zien hoe de beide jonge mannen hun leven voortzetten, ieder met zijn eigen doel. 

Mijn hooggespannen verwachtingen van dit boek zijn uitgekomen, ik vroeg me af in hoeverre de filosofische beschouwingen aan zouden sluiten bij mijn kennis. Het blijkt dat er een rode draad loopt in Murdochs oeuvre. De moraal 'goed en kwaad' is terug te vinden in haar werken, haar filosofie luidt dat de mens van nature zelfzuchtig is.

‘Murdoch benadrukt dat we voorbijgaande, sterfelijke wezens zijn, onderworpen aan noodzaak en toeval. Om toch richting aan ons bestaan te kunnen geven, spreekt Murdoch over ‘de idee van het goede’ – een begrip dat zij ontleent aan Plato en dat centraal staat in haar werk. Het goede is een ideaal waarop we ons kunnen richten, een tegenkracht tegen de doelloosheid van het bestaan’ (bron) 

De auteur 

Dame Jean Iris Murdoch (Dublin, 15 juli 1919 – Oxford, 8 februari 1999), was een filosofe, die haar grootste bekendheid dankt aan haar werk als romanschrijfster. Iris Murdoch werd geboren in Dublin, als enig kind van Wills John Hughes Murdoch en Irene Alice Richardson. Op jonge leeftijd verhuisde ze met haar ouders naar Londen, waar haar vader als ambtenaar werkte. Haar moeder volgde een zangopleiding, maar brak die af toen ze zwanger was van Iris en ze pakte het zingen daarna nooit meer op. 

Iris Murdoch bezocht scholen die voor die tijd vooruitstrevend waren. Haar middelbareschoolopleiding volgde ze op een kostschool in Bristol. Ze studeerde klassieke talen, geschiedenis en wijsbegeerte aan het Somerville College in Oxford. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte ze op het Britse ministerie van Financiën. Na de oorlog werkte ze een tijd voor de United Nations Relief and Rehabilitation Administration in Londen, België en Oostenrijk.

Ze deed een postuniversitaire studie aan het Newnham College in Cambridge, waar Ludwig Wittgenstein haar leraar was. In 1948 kreeg ze een baan als onderzoeksassistent (fellow) en mentor aan St. Anne's College in Oxford. Daar ontmoette ze in 1954 op een feestje John Bayley, die een soortgelijke functie bekleedde op het naburige St. Anthony's College. Later werd hij hoogleraar Engels en literatuurcriticus. In 1956 traden ze in het huwelijk, dat duurde tot zij overleed. 

Murdoch had een voor die tijd erg vrije moraal. Ze had relaties met veel verschillende mannen, vaak met meerdere tegelijk, ook na haar huwelijk met John Bayley. Dat waren zonder uitzondering invloedrijke mannen, vaak afkomstig uit de wereld van wetenschap en cultuur. Er gingen geruchten dat Murdoch ook relaties met vrouwen zou hebben, maar dat ontkende ze altijd.

Iris Murdoch leidde een productief leven. Naast het schrijven van romans en ander werk gaf ze vaak lezingen, in binnen- en buitenland, vooral over haar werk als schrijfster, maar ook over filosofie. 

In 1978 kreeg ze de Booker Prize voor haar roman The Sea, the Sea. Het boek gaat over een gepensioneerde regisseur die zich op het platteland terugtrekt. Daar ontmoet hij zijn eerste liefde, van wie hij zijn hele leven is blijven dromen en die zich zonder een spoor achter te laten uit zijn leven heeft teruggetrokken. Zijn verlangen naar haar laait weer op, wat tot noodlottige verwikkelingen leidt. In 1987 kreeg ze de onderscheiding Commander of the Order of the British Empire, waardoor ze zich Dame Iris Murdoch mocht noemen. (Wikipedia) 

Titel: De leertijd
Auteur: Iris Murdoch
ISBN: 9789025495640
Uitgever: Atlas Contact
Vertaling: Heleen ten Holt
Pag.: 474
Genre: fictie
Verschenen: 1986 (oorspronkelijk 1985)