Annelies Oldeman – Denken aan Bandoeng

Recensie en persoonlijk leesverslag door Mieke van Wijnen

Uitgeverij Aspekt

“Het onbegrijpelijke heimwee is waarschijnlijk veel later pas gekomen, voor ieder van ons op een andere wijze en op een ander moment.”

De schrijfster is de oudste van vier. Ze vertrekt op eenjarige leeftijd samen met haar - in Nederlands-Indië geboren moeder Bep - naar haar vader Leo. Hij had werk gevonden bij de spoorwegen in Soerabaya (Java). In het Nederland van de jaren dertig was er crisis en deze kolonie bood uitkomst.

Annelies, in 1934 in Holland geboren, tekent aan de hand van haar herinneringen en documentatie haar levensverhaal op, dat ze ‘Denken aan Bandoeng’ heeft genoemd. Na de oorlog besloot ze namelijk 'niet meer te voelen'. Dan blijft het veilige denken over om je verslag te doen, zodat het verhaal niet verloren gaat.

De auteur heeft geen half werk verricht. “Dankzij schrijfcursussen en kritische begeleiding ontstond tenslotte een geordend manuscript,” vertelt ze in haar voorwoord. Aspekt zag de waarde van dit boek in en heeft haar boek (gelukkig) ook uitgegeven, waardoor het voor de belangstellende te lezen is.

Omdat ‘Denken aan Bandoeng’ ook over de teloorgang van Nederlandsch-Indië als kolonie en moederland van Nederland gaat, vangt dit verhaal aan bij de grootouders van Annelies aan moeders kant. Zij gingen begin vorige eeuw als eersten van de familie in Nederlands-Indië wonen en werken. Hein (1878- 1970) ontmoette Betsy toen hij in Groningen Klassieke talen studeerde. Hein kwam uit een lerarengezin te Haarlem. Vaders wil was, on-compromisloos, wet.Na een conflict met zijn vader vertrok hij naar Den Haag en werkte als gouverneur in het gezin van een bankier. Daarmee kon hij zijn rechtenstudie, met specialisatie Indisch recht en Adat, in Leiden betalen. Naar de reden van vertrek naar naar Indië moet de schrijfster gissen. Was het omdat zijn oudste broer daar al zat of was er een conflict met zijn vader? Storm op de toen open Zuiderzee was het keerpunt, vertelde hij zelf als motivatie.

Drie van de vier kinderen zochten hun toevlucht in de Nederlandsch-Indische koloniën. Zijn oudste broer werd houtvester, Hein jurist, zijn zus trouwde met een architect in Bandoeng: Annelies’oom Kees. Oma Betsy en opa Hein verhuisden naar Pekalong, aan de noordkust van Midden Java. In 1908 verkast het gezin naar het eilandje Muntok in Midden-Sumatra. Na twee overplaatsingen woonde het gezin tussen 1913 en 1930 op Batavia om daarna voorgoed naar Holland terug te keren. Bep is hun jongste dochter, geboren en getogen in Indië. Zij trouwde in 1933 met Leo Oldeman in Delft en is de moeder van Annelies. In Indië worden er nog twee zussen en een broer geboren. Het gezin is compleet.

Vanaf dit tijdstip ongeveer start Annelies met haar eigen verhaal. Aangrijpende herinneringen mede veroorzaakt door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en door de aanval en inname van Indië door de Japanners. Haar ouders werden afgesneden van elk contact met de familie in Holland. Annelies werd op zevenjarige leeftijd een oorlogskind. Door haar ogen maak je veel mee en ik vond dat moeilijk om te lezen. Mijn eigen opa van moeders kant werkte op de olieraffinaderijen nabij Prabumulih (Prabamoeli genoemd in het boek), mijn moeder (1929) was ook hun oudste dochter. Mijn moeder heeft in de ergste Jappenkampen gezeten, ze heeft het overleefd en samen met mijn vader is ze eind jaren ‘50 met haar gezin in Prabumulih komen wonen en werken. Ik werd daar geboren en we moesten plotsklaps emigreren uit Indonesië omdat de situatie daar onhoudbaar was geworden. Mijn moeder schreef haar eigen verhaal op voor intern gebruik.

Toen de auteur het halverwege over de oorlog had raakte ze me (toch onverwachts) vol van binnen. Inderdaad, heel persoonlijk en dichtbij voor mij dus. Toch ben ik blij dit boek gelezen te hebben, want stukje bij stukje wil ik ook mijn ‘het denken’ aan ‘het voelen’ kunnen koppelen, zodat het mij uiteindelijk lukt het verhaal van mijn eigen moeder te kúnnen lezen. Er zijn namelijk gedachten en gevoelens, die binnen families vaak onbewust gedeeld worden door gewoontes. Ook taboes en hoe je om gaat met ongemakkelijkheden.

Daarom denk ik dat Annelies dit boek ook geschreven heeft om een stukje Nederlandse geschiedenis  - dat te pijnlijk is voor een mens om alleen te dragen - aan het licht te brengen. Mijn moeder vond het net als Annelies heel moeilijk dat men in Nederland geen oor had voor de ontberingen die in het verre Indië geleden waren. Men had alleen een luisterend oor voor het eigen geleden ongemak “Jij had het tenminste lekker warm daar.”

Annelies vertelde als het ware de light versie van wat mijn moeder heeft meegemaakt (en onbewust in onverwerkte vorm doorgaf aan de volgende generatie oudste dochter, ik). Waar Marco Borsato zo mooi over zong, over oorlogskinderen in het nummer Speeltuin

Door kapotgeschoten straten,

zonder vader zonder land

loop je hulpeloos verlaten

aan je moeders warme hand

Als een schaap tussen de wolven

de bestemming onbekend

en niemand ziet hoe klein je bent

niemand ziet hoe klein je bent

Morgen zal het vrede zijn

zal de zon je strelen

zal de wereld weer een speeltuin zijn

en kun je rustig spelen

Na de winter komt de lente

wordt de grijze lucht weer blauw

maar al ben je uit de oorlog

gaat de oorlog ooit uit jou?

Mooie ogen zijn vergiftigd

zijn aan het geweld gewend

en niemand ziet hoe klein je bent

niemand ziet hoe klein je bent (2x) (bron)

Maar voor Annelies en mijn moeder was het erger dan dit oorlogskind. Hun moeders konden de zorg voor zichzelf en hun kinderen niet meer aan in de kampen. Ze waren ziek, vies uitgehongerd en verzwakt. De ‘kinderen’ ontbeerden in Indië juist ‘moeders warme hand’ en moesten voor moeder, broers en zussen zorgen. Annelies deed dit, mijn moeder deed het. Het gezin van Annelies overleefde het, die van mijn moeder overleefde de oorlog. Dankzij de kracht en moed van sterke dochters. Dát grijpt mij zo aan. Oorlogskinderen! Want wie was er voor hen?

Toen mijn moeder uiteindelijk haar eigen kinderen kreeg (5!!) was ze fysiek, emotioneel en mentaal ‘op’. Ze wilde wel houden van haar kinderen, maar er kwam alleen maar oorlog uit. Dus wij kinderen zorgden er voor dat ze niet geconfronteerd werd met haar oorlog en waren altijd ‘zo lief’ volgens haar. Annelies schreef dit boek ook vast uit liefde voor haar kinderen. Ze rept met bijna geen woord over haar eigen kinderen of over een echtgenoot.

De auteur

Annelies Oldeman ( 1934) bracht haar jeugd door in voorm. Ned. – Indië. Na de capitulatie van Japan en het eerste jaar van de dekolonisatieoorlog gingen haar ouders met hun gezin naar Nederland. Zij is gepensioneerd lerares VWO en volgde enkele cursussen bij Editio. Momenteel werkt zij aan een boek over haar eigen jeugd in Indië en haar leven na die twee oorlogen in Nederland. (bron)

Titel: Denken aan Bandoeng

Auteur: Annelies Oldeman

Uitgever: Aspekt

ISBN: 9789463384995

Genre: non-fictie

Pag.: 274

Verschenen: oktober 2018