donderdag 9 november 2017

Zygmunt Bauman - Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid


Gastrecensie door Roosje
Uitgeverij Klement / Pelckmans
Beoordeling: 4/5



‘Angst is aantoonbaar de meest sinistere van de demonen
die zich genesteld hebben in de opensamenlevingen van onze tijd.
Maar het zijn de onveiligheid van het heden,
en de onzekerheid aangaande de toekomst
die de afschuwelijkste en ondraaglijkste
van onze angsten veroorzaken en voeden.’
(p. 45)


‘Macro-sociologische verkenningen’

Inleiding

In vijf hoofdstukken legt Zygmunt Bauman ons even haarfijn uit hoe het met onze wereld gesteld is. Het citaat boven draagt de belofte van een griezelige dystopie in zich. Het is een overkoepelende literatuurstudie en, naar ik aanneem, bedoeld voor de geïnteresseerde leek en wellicht een ouderejaarsstudent maar misschien is het boek daar te essayistisch voor. Het is evident: Bauman is niet het veld ingetrokken om veldwerk te doen en interviews te houden. Een aantal collegae van Bauman passeren de revue. Ik herken nog wel wat namen:  hé, daar zag ik Nobert Elias langskomen, Clifford Geertz en Erving Goffman.

Titel

Toen ik het boek in handen kreeg wist ik niet zo goed wat te verwachten. In zo’n geval kijk ik eerst eens goed naar de titel: Vloeibare tijden: dat lijkt of iets poëtisch of iets uit de fysica. De ondertitel: Leven in een eeuw van onzekerheid; dat zegt al iets meer. We leven in een tijd van onzekerheid, ja, daar kan ik me wel wat bij voorstellen. In mijn achterhoofd zoemde wel een beetje het genre van de zelfhulpboeken na. In dat soort boeken krijg je vaak eerst een analyse van de toestand, of jouw eigen toestand, maar de oplossing en de therapie volgen al snel. Dat zelfhulpboeken-gezoem bleef me bij terwijl ik dit boek las. Maar dat zegt meer over mij dan over het boek.

Centrale begrippen

Een macro-sociologisch analyse; die term is overigens van mij (rdv) en misschien is deze term wel in ongebruik geraakt 

Als lezer probeer je zo snel mogelijk een beetje thuis te raken in zo’n boek. Ik las het voorwoord, ik las Baumans inleiding. Dat had ik beter achteraf kunnen doen. Op een vreemde wijze is het begin van het boek heel erg abstract, zeker het voorwoord, zeker de inleiding. Je moet je zo snel mogelijk het idioom en de metaforiek van zo’n analyse eigen zien te maken.

De fysische metaforiek van vloeibaar, smelten, stollen en vaste vorm duidt verschillende samenlevingstypen aan. Tijdens mijn eigen studie was er nog wel een groot verschil tussen de Westerse en Derde Wereld, maar dat verschil is voor Bauman feitelijk weggevallen. De wereld is een global village (mijn woorden, rdv) geworden. Bauman en collegae vergelijken huidige samenlevingen vooral met die van vroeger tijd.

Bauman is geen historicus en is niet altijd even zorgvuldig met zijn tijdsaanduidingen. Termen als moderne en vroegmoderne tijd gebruikt hij niet. Soit, hij is een socioloog.

Verder gebruikt hij termen als: flexibiliteit en mobiliteit, ambivalentie, individualiteit, angst en veiligheid.

Ik vind zijn metaforen uit de fysica wel mooi, poëtisch eigenlijk, in een totaal a-poëtisch boek.

Analyse

Hoe dan ook: de wereld, werkelijk mondiaal, is aan het overgaan van een vaste naar een vloeibare fase; daarin lossen vaste sociale instellingen, zoals wij die gewend zijn, langzaam of sneller op. Het sociale vangnet verdwijnt. Mensen worden teruggeworpen op zichzelf, zij dienen zich flexibel op te stellen.

Het tweetal macht en politiek is aan het uiteenvallen (ik pas mijn metaforen aan aan die van Bauman, rdv). De politiek is niet meer in staat op mondiaal niveau op te treden, omdat zij voorheen juist lokaal van aard was. Het particulier initiatief krijgt de overhand. Ik dacht zelf: de zorgverzekeringen, waar we vroeger het ziekenfonds hadden. Zeker in het begin was ik zelf voortdurend aan het zoeken naar concrete voorbeelden.

Het denken en plannen op de lange termijn door regering en politiek is feitelijk al verdwenen. In de plaats daarvan worden er steeds ad-hocbeslissingen genomen, die niet in het voordeel zijn van de zwakkeren in de samenleving.  

De problemen die ontstaan door het vloeibaar worden van de samenleving komt op de schouders te rusten van de individuele burger. Deugd is daarom niet langer het opvolgen van de regels maar het vermogen flexibel te zijn en voortdurend van tactiek en optreden te wisselen.
Hier komt de ambivalentie om de hoek kijken: enerzijds zijn de mondiale en maatschappelijke veranderingen een nieuwe kans op geluk en zekerheid, maar slechts voor hen die daartoe in staat zijn: de mensen met geld, de mensen met een goede opleiding, de mensen met een goed huis in een juiste wijk. Anderzijds zijn deze ‘vloeibare’ ontwikkelingen geen voordeel voor de losers en marginalen: mensen zonder geld, stateloze vluchtelingen, mensen die hun flexibiliteit niet in de strijd kunnen werpen. 

Die angst ontstaat omdat alles verandert en weinig meer zeker is. De grond onder onze voeten, die bestond uit al onze zekerheden, qua politiek, qua verzekeringen, qua sociale verzekering, qua verzorgingsstaat, qua bevolkingssamenstelling van onze steden en onze natie, is onder ons weggeslagen omdat zij vloeibaar geworden is. Zelfs de grenzen van onze natiestaat zijn aan het verdwijnen: denk aan Europa en de EU; denk aan de vluchtelingen van overal ter wereld. Vele bladzijden besteedt Bauman aan de angst en de ontwikkeling van de angst.  

Te vragen, maar niet beantwoorden, laat staan de definitieve antwoorden te geven; omdat de schrijver gelooft dat alle antwoorden dogmatisch, voorbarig en potentieel misleidend zouden zijn.’  (p. 19).

Een oplossing is er nog niet, zegt Bauman, dat kan ook niet, we zitten er nog midden in. Weg hulpboeken-oplossingen-gezoem: weg uit mijn hoofd.

Het is ondoenlijk en evenmin wenselijk de analyse van Bauman nog een even dunnetjes over te doen. Wie interesse heeft, raad ik aan zelf het boek te lezen.

Waardering

De analyse van Bauman is behoorlijk confronterend omdat hij erg aanspreekt. In het begin moest ik zelf voorbeelden verzinnen bij zijn tamelijk abstracte concepten en beweringen. Maar zijn analyse lijkt heel goed te kloppen bij de huidige situatie van privatisering van het sociale netwerk, het wegvallen van de grenzen mondiaal, het verlies van vertrouwen in de politiek, de oorlogen alom in de wereld, die voor een deel aangewakkerd worden door de Westerse wereld en Amerika, deels opzettelijk, deels uit onvermogen.

Het gigantische vluchtelingenprobleem. Het enorme ecologische probleem. Bauman lijkt gelijk te hebben: ons oude paradigma, ons oude wereldbeeld klopt niet meer. Een dystopie ligt op de loer: kanslozen, vluchtelingen, arme en niet juist toegeruste mensen lijken het onderspit te delven. - Dat van die dystopie is mijn idee (rdv). Een wetenschapper blijft in theorie althans zo veel objectiever.

Over de auteur

Zygmunt Bauman (Poznań, 19 november 1925 – Leeds, 9 januari 2017) was een Pools-Britse socioloog en filosoof van Joodse afkomst. In de jaren tachtig verwierf hij bekendheid met zijn boeken over moderniteit.Bauman was professor in de sociologie aan de Universiteit van Warschau, de Universiteit van Tel Aviv en de Universiteit van Leeds. Daarnaast was hij gastprofessor aan de Universiteit van Berkeley, de Yale-universiteit, in Canberra, St. John's en de Universiteit van Kopenhagen.

Titel: Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid
Auteur: Zygmunt Bauman
Voorwoord: Willem Schinkel
Vertaler: J.M.M. de Valk
Pagina's: 150
ISBN13 9789086870653
Uitgeverij Klement / Pelckmans
Verschenen: november 2010



Geen opmerkingen:

Een reactie posten

Laat gerust een reactie achter.
Dat wordt zeer op prijs gesteld en we willen graag weten wat je ervan vindt.