Julian Barnes-Het tumult van de tijd

Waardering 4 sterren 

Uitgeverij Atlas Contact 

'Wanneer voortleven het ergst denkbare vonnis is' 

Deze fictieve biografie gaat over de onmogelijke positie van een kunstenaar tijdens het bewind van Stalin en ook na diens dood. Componist Dmitri Dmitrïevitsj Sjostakovitsj (1906-1975) staat hierin model voor de kunstenaar die zich niet verzette, maar zich 'liet buigen' alsof hij er zelf geen keuze in had. De componist heeft echt bestaan. Het boek draagt dezelfde titel als van een in 1923 verschenen werk van Osip Mandelstam, (1891-1938). Dit werkje bevat een aantal autobiografische schetsen van Sint-Petersburg. De eerste publicatie was in 1925. De nog jonge Mandelstam beschreef Sint-Petersburg lyrisch. De overeenkomst tussen de twee kunstenaars is dat ze allebei op hun eigen manier geleden hebben onder het regime; het verschil dat Mandelstam zich verzet heeft en Sjostakovitsj niet. 

  

Film noir

 

Na de cursief gedrukte korte inleiding, waarin de schaduw vooruitgeworpen wordt van Dmitri's lot, komt het eerste van de drie hoofdstukken. De namen van de hoofdstukken zijn plaatsbepalingen, de eerste is 'Op de overloop', Dmitri zit 's nachts helemaal klaar, met koffer en al, om opgehaald te worden voor verhoor in het 'Grote Huis'. Hij zou de consternatie voor zijn vrouw en dochter besparen, hij hoefde niet van z'n bed gelicht worden, hij zou al klaar staan. Dit beeld roept de sfeer op van een film noir, de onzekere angstige man in een verlaten trappenhuis, wachtend op zijn lot. Tijdens deze nachtelijke uren legt Dmitri zijn ziel bloot en mijmert hij over zijn jeugd, zijn liefde Tanja die hij  in een sanatorium in de Krim leerde kennen toen hij herstelde van tuberculose en zijn moeizame relatie met zijn ouders.

  

Keerpunt

 

Wanneer is het begonnen? Dit is de vraag waarover Dmitri zich het hoofd breekt, je kunt eindeloos terug redeneren, maar het echte beginpunt laat zich niet vangen, er zijn teveel omstandigheden die meegerekend kunnen worden. Was het zijn roem, zijn opera, Stalin, de bezetting van het orkest? Kon het op verschillende plaatsen en momenten beginnen en wellicht zelfs in de geest van anderen? Maar goed, het feit is dat hij op 28 januari 1936 een exemplaar van de Pravda koopt en daar de recensie leest van de opvoering van z'n eigen werk de opera 'Lady Macbeth uit het district Mtsensk' . Stalin was als toeschouwer getuige van de volgende scene: 

[…] 'Steeds harder had het orkest geklonken, en hadden slagwerk en koper er fortissimo onder gebruld – hard genoeg om ruiten te doen springen –,[…]

Reactie

 

Alle componisten waren in dienst van de staat en werden geacht muziek te componeren die mensen graag wilden horen met als doel de wurggreep van de bourgeoisie op de kunst te verbreken. Deed je dit niet, dan werd je beticht van formalisme en dat etiket werd al snel geplakt op een muziekstuk dat ook maar enigszins experimenteel was. Dus was de kritiek in de Pravda van 28 januari 1936 niet mals: 'WARBOEL IN PLAATS VAN MUZIEK'. In één klap werd Dmitri beroofd van zijn lidmaatschap van de Componistenbond, componeren en optreden behoorden tot het verleden. 

Uitweg

 

Vanaf dit punt wordt het duidelijk hoe groot de macht is van Stalin en consorten en hoe zwaar het is partij te kiezen. De weg die Dmitri kiest is er eentje van, hoewel afgewogen, toch de minste weerstand. Voor iemand buiten de Sovjet-Unie onbegrijpelijk. Wanneer Dmitri naar New York wordt gezonden als vertegenwoordiger van het Cultureel en Wetenschappelijk Congres voor de Wereldvrede, wachten hem onaangename verrassingen, hij moet niet- zelfgeschreven toespraken voorlezen, daar staan pertinente onwaarheden in. Werkelijk alles is geregisseerd en de propagandamachine loopt geolied: 

 [..]' Ze hadden ook gemeld dat Amerikanen, in weerwil van hun eigen propaganda, van nature heel lijdzaam waren, omdat alles voor hen werd voorbewerkt, van ideeën tot etenswaren. Zelfs de koeien die bewegingloos in de wei stonden oogden als een reclame voor gecondenseerde melk'[..] 

Geen leven 

 

Het keurslijf waarin Dmitri zich dient te bewegen maakt hem zwaar depressief. Hij kan geen kant uit en speelt met de gedachte zelfmoord te plegen; hoewel hij niet langer bang is vermoord te worden, voelt dit niet als een  voordeel. Juist de levenden kunnen omlaag gehaald worden, dit kun je van de doden niet zeggen. Hij verfoeit zichzelf om hoe hij was geworden. Het boek ademt de sfeer van frustratie, beklemming en machteloosheid; hoe leg je buitenlandse collega's uit waarom je in zo'n situatie bent beland? Hoe verklaar je je keuzes aan kunstenaars die wel gestreden hebben? Dit vraagt om opheldering. Daar komt nog bij dat hij als een trekpop functioneert voor de Partij; verraad van vrienden, manipulatie, alles komt langs en langzamerhand verdwijnt de grond onder zijn voeten. Het maakt ook niet meer veel uit dat Stalin dood gaat, de opvolgers staan al klaar, er zal altijd weer een nieuwe dictator komen. Hij voelt zich een lafaard: 

'Maar het was niet makkelijk om een lafaard te zijn. Het was veel makkelijker om een held te zijn. Daarvoor hoefde je maar heel even dapper te zijn – als je je geweer pakte, de bom gooide, op de ontsteking drukte, de tiran uit de weg ruimde, en ook jezelf’ 

Conclusie 

Julian Barnes gunt de lezer een intieme blik in de ziel van een kunstenaar die z'n leven niet kan leven door het regime. Inleven in de persoon Dmitri was niet eenvoudig en lukte ook niet altijd. Misschien juist wel waarheidsgetrouw door de eeuwige twijfel van de mens en zorgen om je naasten. De auteur heeft zich gebaseerd op oa  Shostakovich: A Life Remembered van Elizabeth Wilson (1994; herziene editie2006) en heeft veel gehad aan haar hulp. 

Auteur: Julian Barnes 
Oorspronkelijke titel: The noise of time 
Vertaald door: Ronald Vlek 

ISBN: 978 90 254 4669 7 

Pag: 160 

Genre: Vertaalde fictie 

Verschenen: 13-01-2016