Herta Müller-De mens is een grote fazant

Recensie door Tea van Lierop

Uitgeverij De Geus

Een donker verhaal over vergeefse hoop

Dit boek is niet voor lezers die houden van een eenvoudig boek. Het tegendeel is hier op zijn plek. In de eerste plaats gaat het over een dorp in Roemenië in de tijd dat communistisch dictator Nicolae Ceaușescu aan de macht is en ten tweede is de vertelling een zoektocht naar het verhaal achter de vele aanwijzingen in het grote aantal korte hoofdstukjes. Zie het als een lappendeken waar al die kleine lapjes een stukje vertellen over de personages, het dorpsleven, de historie van de personages en de politieke mores. Het duurde een aantal pagina’s voor het me duidelijk werd waar de auteur heen wilde met haar mooie, maar verre van optimistische beschrijvingen.

Volgens de flaptekst gaat het boek over molenaar Windisch die samen met vrouw en dochter het kleine Roemeens dorpje wil ontvluchten en zijn heil wil zoeken in Duitsland. Alle pogingen een paspoort te bemachtigen lopen op niets uit en ook hij valt ten prooi aan corruptie. Dit is de strekking. Een optimistische toon zou niet passend zijn bij deze vertelling, maar dit is wel heel somber. Eigenlijk ruik, zie en hoor je al lezend de wanhoop en de armoede van het lot van deze dorpsbewoners. Opvallend is dat er veel gebruik gemaakt wordt van onheilsboden, zo komt de uil als motief veel voor, in het oude Egypte een voorspeller van de dood.

Mevrouw Kroner is een van de bewoners die sterft, zij zong graag een lied uit Schuberts Winterreise: ‘Naast de put bij de poort staat een oude lindeboom’, het gedicht is geschreven door Wilhelm Müller, de naam is vast geen toeval.

Al deze stukjes overlappen elkaar min of meer. Wanneer de wanhoop en de onveranderlijkheid van het bestaan een thema is, dan is de natuur een sterk motief. Bloemen, bomen en planten worden net zoveel genoemd als dieren, vooral vogels. Op zich niet zo vreemd, de mensen leven van het land.

Volksliedje 'Naast de put bij de poort staat een oude lindeboom ((bron)

Er zijn natuurlijk ook ambtenaren en er is een kerk met een pastoor. De ambtenaren hebben macht, en vanzelfsprekend wordt die macht maar al te graag misbruikt, het vlees is zwak. Tussen neus en lippen door worden er dienstvertrekken beschreven waarin bedden staan, de rest mag de lezer raden, maar het is zeker dat mooie vrouwen geld waard zijn en dat weet ook de vader van Amalie, Windischs’ dochter. Dit machtsmisbruik linkt aan de vrouw van de molenaar, zij heeft in de oorlog meerdere malen haar lichaam moeten verkopen om te overleven, iets wat haar man haar nog steeds kwalijk neemt.

Amalie geeft les aan de lagere school, ze hangt de landkaart van Roemenië aan de muur.

‘Alle kinderen wonen in flats of in huizen’, zegt Amalie. ‘Ieder huis heeft kamers. Alle huizen samen vormen één groot huis. Dat grote huis is ons land. Ons vaderland.

Amalie wijst op de landkaart. ‘Dit is ons vaderland’, zegt ze. Ze zoekt met haar vingertop de zwarte stippen op de kaart. ‘Dit zijn de steden van ons vaderland’, zegt Amalie. ‘De steden zijn de kamers van dit grote huis, van ons land. In onze huizen wonen onze vaders en onze moeders. Ze zijn onze ouders. Ieder kind heeft zijn ouders. Zoals onze vader de vader is in het huis waar wij wonen is Nicolae Ceaușescu de vader van ons land . En zoals onze moeder de moeder is in het huis waarin wij wonen, zo is kameraad Elena Ceaușescu de moeder van ons land. […] Alle kinderen houden van deze twee kameraden, omdat ze hun ouders zijn.’ (1988-70-71)

Dit is waarschijnlijk zo’n boek dat blijft nawerken. Bij het zien of horen van een uil komt er misschien een gedachte op aan dit boek, ook een zak meel kan het beeld oproepen van de arme molenaar die nooit voldoende van deze handel kan leveren voor de juiste papieren, altijd moet er meer bij. Ik houd van dit soort niet afgeronde boeken, ze geven stof tot nadenken en ook een gevoel van vrijheid omdat we hier wel op een aanvaardbare manier een paspoort kunnen kopen.

Samenvattend wil ik het een zeer intensieve leeservaring noemen, die zeker lezenswaard is. Ik heb een aantal hoofdstukjes herlezen, dat was zinvol om niet alle aanwijzingen te missen. Een boeiende kennismaking met een Nobelprijswinnares!

De auteur

Herta Müller kreeg de Nobelprijs voor de literatuur in 2009. Het Zweedse Nobelprijscomité prees Müller als een auteur die het leven in een communistische dictatuur zeer beklemmend weet te beschrijven.

Müller is in 1953 geboren in Nitzkydorf, ten zuiden van Timişoara, in de Duitstalige gemeenschap in West-Roemenië. Haar voorvaderen trokken zo’n driehonderd jaar geleden vanuit Zuid-Duitsland naar de regio, waar al sinds de Middeleeuwen etnische Duitsers leven. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog werd de kaart van Europa drastisch herschikt. Müllers geboorteregio Banat behoorde tot 1919 toe aan Hongarije dat als verliezer van de oorlog het gebied moest afstaan aan Roemenië.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog leefden ruim een half miljoen etnische Duitsers in Roemenië. Ongeveer 65 duizend van hen traden al dan niet vrijwillig toe tot de SS, onder wie Müllers vader. Na de oorlog werd zijn bloeiende landbouwbedrijf onteigend, waarna hij zijn dagen sleet als vrachtwagenchauffeur. Haar moeder werkte jaren als dwangarbeider in de Sovjetunie.

Na haar studie Duits en Roemeense literatuur werkte Herta Müller als vertaalster bij een staalfabriek. Ondertussen schreef ze essays en korte verhalen. In het Duits, de taal van haar dorp. Pas op haar vijftiende leerde ze Roemeens. Vooral door haar literaire werk trok ze de aandacht van de Securitate. Na een publicatieverbod emigreerde Müller naar West-Berlijn. Ze verwierf de Duitse nationaliteit.(bron)

Titel: De mens is een grote fazant

Titel oorspronkelijk: Der Mensch ist ein grosser Fasan auf der Welt

Auteur: Herta Müller

Uitgever: De Geus

Vertaling: José Bruurmijn

ISBN: 9789044517408

Pag.: 123

Genre: fictie

Verschenen: 1988 NL vertaling (1986 oorspronkelijk)