Sei Shōnagon - Het hoofdkussenboek

Recensie door Marjon Nooij

Uitgeverij Athenaeum

Memoires van een Japanse hofdame

Er zijn in de loop der tijd al veel dagboeken uitgebracht, maar met 'Het hoofdkussenboek' wil ik stellen dat ik iets bijzonders heb gelezen. Normaliter zal het niet snel voorkomen dat een boek dat duizend jaar oud is door iedere geïnteresseerde lezer ook daadwerkelijk op deze laagdrempelige manier gelezen kan worden. Hoe fantastisch is het dat dit werk door de jaren heen bewaard is gebleven. Een prachtig voorbeeld van een van de oudste, zorgvuldig bewaarde klassieke werken uit de wereldliteratuur. Dit juweeltje is voorzien van een voorwoord door Alfred Birney.

De term 'hoofdkussenboek' is ontstaan omdat Sei haar aantekeningenboekje bewaarde in een lade van haar houten hoofdsteun.

Sei Shōnagon deed als jong meisje dienst als hofdame van Keizerin Teishi - ze stierf op haar drieëntwintigste in het kraambed -, aan het Japanse hof ten tijde van de elfde eeuw na Chr. Het waren de hoogtijdagen van de Heian-dynastie.

Gedurende tien jaar, heeft ze vele aantekeningen gemaakt over de dingen die haar onder de aandacht zijn gekomen, heeft meegemaakt of waar ze haar, soms behoorlijk uitgesproken en onverbloemde, mening over heeft willen geven. Wat opvalt is dat ze een scherpe blik had en heel opmerkzaam was. Er ging aan haar niet snel iets ongemerkt voorbij en de beschrijvingen zijn heel gedetailleerd. De lezer krijgt een buitengewoon beeld van de beslommeringen, gewoonten en verfijnde traditie aan het keizerlijke hof.

'Op onze vertrekken in de buitenkamer ben ik erg gesteld. Wanneer de halve luiken openstaan komt er flink wat wind naar binnen, zodat het er zelfs ’s zomers lekker koel is. In de winter vind ik het fijn dat er sneeuw of hagel naar binnen waait. Het is er nogal smal, wat onhandig is als er kinderen overkomen, maar als je die wegstopt achter een kamerscherm is alles dik in orde, want dan joelen ze niet, zoals elders. Overdag moeten we voortdurend op onze hoede zijn. ’s Nachts moeten we zelfs nog meer uitkijken, wat ik wel grappig vind.

Heel de nacht hoor je voetstappen, maar als die opeens stilhouden en er met één vinger tegen je deur wordt geklopt, hoort een dame meteen om wie het gaat – kostelijk!'

Sei toont een intelligente, nieuwsgierige, openhartige, romantische 'jongemeisjesblik', maar kan ook ondeugend zijn en de spot met iemand drijven. Ze is bij tijd en wijle heel empatisch, maar kan soms ook behoorlijk kort door de bocht zijn en dingen beschrijven die toch verdacht veel lijken op roddel en achterklap. 

Arrogantie, aanstellerigheid en idolate uitingen ontlokken de lezer echter eerder een glimlach dan een gevoel van irritatie.

Haar aantekeningen verschillen van elkaar. De verhaaltjes, anekdotes, lijstjes en opsommingen geven een fantastisch inkijkje in de dingen die haar bezighouden.

Van enige chronologie is geen sprake. Je kunt het boek op elke willekeurige pagina openslaan, een stukje lezen en de volgende keer een ander stukje pakken uit de bijna driehonderd hoofdstukjes die het boek bevat. Om een paar van haar geweldige lijstjes aan te halen..........

'Dingen die geen steek houden:

Iemand die per se in hofdienst wilde, en die alles daar even saai en vervelend vindt.

Een aangenomen kind dat lelijk blijkt te zijn.

Iemand tegen wil en dank met je dochter laten trouwen en dan maar klagen dat hij niet deugt.'

'Afstompende dingen:

Een onthoudingsperiode weg van huis.

Een triktrakspel waarbij je je stenen maar niet van het bord krijgt.

De woning van een heer die zijn kans heeft gemist bij de officiële benoemingen.

En in de allereerste plaats: langdurige regen.'

'Dingen die ongelegen komen:

Er  wordt iemand  geroepen en jij snelt  naar buiten in de overtuiging dat het  om jou gaat.

Zoiets is des te pijnlijker als het bezoek een cadeautje heeft meegebracht.'

'Aanstellerige dingen:

Iemand die volop een kind vertroetelt waarover helemaal niets bijzonders te zeggen valt.'

Een prachtig beeld geven de beschrijvingen van de etiquette en de heersende cultuur aan het keizerlijke hof, met al zijn rangen en standen. Opvallend is dat de Chinese cultuur van behoorlijke invloed was op die van Japan. Poëzie nam een belangrijke plaats in in de communicatie. Bijzonder was de gewoonte om elkaar bij vele gelegenheden gedichten te sturen, al dan niet met een ietwat schunnige inhoud als flirtage of na een heimelijk bezoek in de nacht.

Maanden en dagen hadden geen naam, maar werden gewoon aangeduid als 'de tiende dag van de zevende maand'. Uren daarentegen werden simpelweg aangeduid met een dierennaam, zoals 'het uur van de schaap'.

Met de keizerin had Sei een goede band en ze bleken verrassend openhartig te zijn tegen elkaar. Ook grapjes werden er met elkaar uitgehaald, zoals de weddenschap over de berg sneeuw. Sei zei zeker te weten dat de berg niet gesmolten zou zijn voor een bepaalde datum, maar de keizerin was geenszins van plan om haar te laten winnen.

‘Ach, wat is de wereld wreed!’ steunde ik. ‘Ik was dolblij dat er sneeuw bij viel toen de berg er al stond, maar Hare Majesteit vond dat zoiets niet meetelde en gaf het bevel om de sneeuw te ruimen...’

‘Ik denk dat zij je echt niet wilde laten winnen,’ lachte Zijne Majesteit.'

Wie verwacht een roman te zullen lezen, zal misschien van een koude kermis thuis komen, want een samenhangend verhaal is dit in geen geval. Murasaki Shikibu, een tijdgenote van Sei, heeft de roman 'Het verhaal van Genji' geschreven, maar het werk van Sei is een boek om dicht in de buurt te houden, steeds even te pakken om er een stukje uit te lezen en vooral om te genieten van haar irritante trekjes, de grappige lijstjes en verhaaltjes. 

De zeer frisse vertaling, direct uit het Japans, is van Jos Vos. Het lezen is een feestje, het bruist en sprankelt door de grappige lijstjes en gebeurtenissen die op schrift zijn gesteld. De vertaler heeft boek tevens uitgebreid geannoteerd, ter verduidelijking van Japanse woorden, gewoonten en (hof)rituelen. De annotaties (437!!!) zijn onontbeerlijk om alles goed te kunnen duiden.

Via onderstaande link is een interessant stuk te vinden om te lezen over: 'Sei Shōnagon en de bloei van de Japanse literatuur'

http://mediawiki.arts.kuleuven.be/geschiedenisjapan/index.php/Sei_Sh%C5%8Dnagon_en_de_bloei_van_de_Japanse_literatuur

Auteur

Sei Shōnagon (清少納言), (965 - na 1010) was een Japanse hofdame van de keizerin Teishi aan het Japanse hof in de Heian-periode, die onsterfelijk is geworden door haar dagboek (枕草子 Makura no Soshi), 'Het hoofdkussenboek', dat zij duizend jaar geleden schreef.

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Sei_Shonagon)

Titel: Het hoofdkussenboek

Oorspronkelijke titel: Makura no soshi

Auteur: Sei Shōnagon

Vertaling: Jos Vos

Pagina's: 336

ISBN: 9789025308636

Uitgeverij Athenaeum

Verschenen: februari 2018