Michaïl Sjisjkin - De kalligrafieles

Gastrecensie Roosje
Beoordeling 4 sterren
Uitgeverij Querido

EEN HEDENDAAGSE RUSSISCHE VERHALENVERTELLER

Een bundel verhalen en essays

Acht verhalen en essays bevat deze bundel van de hedendaagse Russische schrijver Michaël Sjisjkin. Het langste is 'De kalligrafieles', waarnaar de bundel is genoemd. De onderwerpen van de verhalen zijn heel verschillend en ook in toon, zo lijkt het wel - grof, wreed, laconiek, kletsmajoorderig, diepzinnig, reflecterend, filosofisch. Sjisjkin lijkt geen schrijver die steeds hetzelfde verhaal schrijft.

Zijn essays, ‘De behouden tong’ en ‘In een op de wand gekrast bootje’ gaan veelal over taal, over schrijven, spreken; het non-verbale, dat volgens hem altijd belangrijker is. 

Eenvoudig zijn Sjisjkins verhalen verre van; ze zijn vaak meerduidig en in ieder geval meerlagig. Sommige vind ik zelfs redelijk duister en niet heel goed te begrijpen, dat geldt voor ‘De blinde muzikant’. Ze lijken her en der erg autobiografisch; een personage draagt dezelfde naam als de schrijver van zijn verhaal - zoiets als het Droste-effect*, zoals in ‘Een pan en vallende sterren’. Iets zegt me - mijn intuïtie of zo - dat dit niet echt zo hoeft te zijn. Of zijn minst weet ik het niet; ik neem niet klakkeloos aan dat het werkelijk autobiografisch is. - En dit even afgezien van de omstandigheid dat het mij meestal zeer matig interesseert of een auteur ‘autobiografisch’ schrijft. Iedere roman is in principe fictie, zelfs een autobiografie kan fictie zijn, zoals Connie Palmens IM.

‘De kalligrafieles’

Dit verhaal is het eerste stuk fictie dat Sjisjkin gepubliceerd heeft. Het is een vreemd aandoend verhaal van een man die verschillende vrouwen, tegelijkertijd of misschien individueel na elkaar, mooi en goed leert schrijven. Zijn beschrijvingen over hoe je een pen moet vasthouden en hoe je de letters vanuit een punt schrijft - natuurlijk is het Russische schrift met zijn cyrillische letters anders dan het onze - zijn minutieus. Ik heb zijn aanwijzingen gevolgd over hoe je op juiste wijze een pen vasthoudt. En het klopte als een bus!

Dit verhaal gaat niet alleen over het schrijven - ongetwijfeld in meer dan één betekenis bedoeld. Er worden verhalen verteld, door de schrijfmeester en door zijn vrouwelijke leerlingen. De verhalen staan hier en daar naast elkaar als in een raamvertelling, maar soms ook zijn het verhalen ín verhalen, als een Droste-effect. De vertelde verhalen gaan over de liefde, over moord en doodslag, over incest, verkrachting, martelpraktijken. You name it, het kan niet gruwelijk genoeg zijn.

De verhalen lijken van de hak op de tak te springen, tot ik besefte dat de schrijfmeester, die ook klerk aan de rechtbank is, gewoonweg eenzaam is. Zijn vrouw is al weggelopen en zijn zoon dreigt hem te ontvallen, omdat aangeklaagd is en voor de rechtbank moet verschijnen.

De schrijfmeester is als Sheherazade, die verhalen vertelt om in leven te kunnen blijven. Hij vertelt zijn verhalen om de vrouwen bij zich te houden en om van hun gezelschap verzekerd te zijn. Daartegenover lijkt hij evenwel goedgemutst en bezigt hij de toon van een fantastische kletsmeier. En hij bewijst nut en noodzaak van een goed schrift. Levenszwaarte en levenslust lijken hand in hand te gaan. Er is sprake van een soort van paradox.

Hij eindigt: ‘Want er is nog nooit een zaak (rechtszaak, hij refereert aan die tegen zijn zoon) geweest, hoe lang en ingewikkeld ook, die de pen - als het erop aankomt en omdat er niets te zeggen valt - niet heeft afgerond met een punt.’

Een nogal cryptisch einde van het verhaal. En met een punt op het papier begonnen het schrijven en de kalligrafieles natuurlijk ook. - De term ‘schrijven’ en de term ‘kalligrafieles’ hebben meer dan één betekenis -.

Voor een goed verstaander van Russische literatuur: de vrouwelijke leerlingen dragen namen van vrouwelijke hoofdpersonen uit de klassieke Russische romans en verhalen van oa. Tolstoj, Pasternak en Poesjkin.

‘Jas met halve ceintuur’

Het eerste verhaal uit de bundel heet aldus. Het gaat over de dood, en over de liefde, in dit geval over de liefde tussen moeder en kind. De zoon begint op een gegeven moment een klein beetje een hekel te krijgen aan zijn moeder, die tevens zijn schooljuffrouw is/was. Zo’n dubbele rol is voor een alleenstaande moeder niet makkelijk. Nou ja, ‘klein beetje hekel’ is misschien veel te weinig: hij krijgt gewoon de schurft aan haar. Misschien moet zoiets ook wel; een kind moet zich losmaken uit de moederlijke omhelzing; hij moet zijn eigen leven gaan leiden.

Ze kreeg ontslag en werd ziek. Hij wil haar om vergeving vragen, maar dat komt er gewoon ook niet van.

‘.... werd ik wakker met de gedachte dat mama op een dag dood zou gaan. (.....) Ik herinner me het sterke gevoel van deernis, dat me belette in slaap te vallen. Het was vreemd - zij lag levend en wel in het bed naast me en tegelijkertijd was het alsof ze al gestorven was. Verder moest ik dringend plassen.’.

Daarvan krijg ik tranen in mijn ogen. Op de een of andere wijze komt dat begrip ‘deernis’, - die emotie of zijnstoestand, wat is het eigenlijk? -, de laatste tijd steeds om mijn hoekje kijken. Het intrigeert en het doet voelen, diep voelen.

Het eindigt zo:

‘Alles vloeit samen tot één geheel: de jas met halve ceintuur (lees dit verhaal en je komt erachter wat die betekent, rdv), Bobby Clarkes tandeloze glimlach, Robert Walsers sneeuwhoop en die gammele bus 77, die het onderweg naar de Dorogomilovskaja-straat begaf, zodat we baggerend door de plassen verder naar huis moesten. En ik, die deze woorden nu op mijn notebook typ. En de ik - mannelijk of vrouwelijk - die deze regel nu leest.

De enige manier om te sterven, is te stikken van geluk.’

Conclusie

Daar word ik heel erg stil van: schitterend!

Tot slot: een intense aanbeveling: lees deze schrijver!

Het is natuurlijk niet de bedoeling van een stukje als dit dat ik alle verhalen nog eens dunnetjes ga oververtellen. Ik hoop dat die twee hierboven gaan werken als een ‘teaser’.

Sjisjkins thema’s zijn: liefde en dood, die twee in ieder geval; rouw en verdriet; de taal, de herinnering; Rusland in al zijn complexiteit, het oude en het nieuwe; wreedheid, onvermogen, onmacht - ik zou bijna schrijven: de moderne ‘usual suspects’ - .

Sjisjkin leest niet makkelijk; hij is hier en daar behoorlijk duister. De dubbele bodems en het Droste-effect, de andere dubbelzinnigheden, de dubbele betekenissen, de paradoxen, de Russische cultuur en geschiedenis, die maken het je niet makkelijk als argeloze Westerse lezer. Maar je moet het echt eens proberen. Ik ga ook zijn andere werk lezen, dat in het Nederlands vertaald is. Mijn Russisch is daar niet goed genoeg voor - een heel klein beetje Russisch kan ik lezen.

Auteur

Michaël Sjisjkin (1961) debuteerde als schrijver in 1993 met het korte verhaal ‘De kalligrafieles’ dat in het tijdschrift Znamja werd gepubliceerd.

Sinds 1995 woont hij in Zürich in Zwitserland. Daar werkt(e) hij als tolk voor de immigratiedienst. Zijn ervaringen met Russische migranten die in Zwitserland een nieuw leven willen beginnen, verwerkte hij in zijn roman Venushaar.

Hij haalde in 2013 uit naar Rusland en weigerde deel te nemen aan de Russische delegatie voor de American Book Expo in dat jaar. Sjisjkin deelde mee dat hij geen staat wil vertegenwoordigen die bestaat ‘uit een piramide van dieven en die mensen wegens hun politieke overtuigingen opsluit’. (bron: Wikipedia).

Michaël Sjisjkin wordt beschouwd als een van de belangwekkende moderne Russische schrijvers. Zijn werk werd vaak bekroond met allerlei literaire prijzen zoals die uit Rusland, Frankrijk, Italië, Duitsland.

Ander werk van Sjisjkin in Nederlandse vertaling:

Письмовник, vertaald in het Nederlands als Onvoltooide Liefdesbrieven, 2013
Венерин волос, vertaald in het Nederlands als Venushaar, 2015

Noot

* Droste-effect: als de verpleegster op de verpakking van Droste-cacao, die een blad draagt met oa daarop een verpakking met de verpleegster op de verpakking van Droste-cacao, die een blad draagt met oa daarop een verpakking.....

Auteur: Michaïl Sjisjkin

Vertaald door Gerard Cruys

Categorie: Literaire verhalenbunde

Pagina's: 213

ISBN139789021404868

Uitgeverij Querido

Verschenen: december 2016