Heinrich Böll – De verloren eer van Katharina Blum

Groepsverslag door Roosje, Jan Haas en Tea van Lierop

Elsevier – Amsterdam

Een verslag over een politieke-maatschappijkritische roman?

 

Roosje -  Het verhaal gaat over een zekere Katharina Blum, een huishoudster, die zeer goed bekend staat, die een riooljournalist in haar eigen huis doodschiet omdat hij haar, die zeer kuis is en netjes, oneerbare voorstellen doet en haar in de rioolpers zwart maakt. Ze geeft zichzelf aan bij de politie.Zij heeft connecties met een zekere Ludwig Götten, die als ik het goed begrijp, verdacht wordt van deelname aan de RAF, Rote Armee Fraktion, al valt de term RAF niet. Nee, natuurlijk niet, dat zou al te ‘obvious’ zijn. O misschien wordt Götten zo weggezet als een gewone crimineel in plaats van een politieke gevangene. Dat was in Duitsland en Noord-Ierland en misschien ook in Italië in die jaren (’70/’80 vd 20e eeuw) een fundamenteel issue.

Verschillende mensen worden verhoord over haar en haar motieven en hoe alles in het werk gegaan is. Een van de grootste informatieverschaffers is een soort alwetende verteller, die niet objectief is, wat je zou verwachten, omdat hij aan het verhaal, aan de handeling niet deel neemt. Hij fungeert meer als het koor bij een Grieks drama: hij voorziet het verhaal en de gebeurtenissen van commentaar, hij weidt uit.

Het is niet een echte psychologische roman. Ook geen politieroman. Is het een politieke-maatschappijkritische roman? In zekere zin. In ieder geval wordt de rioolpers aan het kruis genageld. Dat gaat niet subtiel, maar ook niet heel erg van dik hout zaagt men planken. Een eerlijke en hardwerkende vrouw, die bij iedereen, behalve haar leugenachtige moeder (en misschien nog een paar types) goed bekend staat, wordt tot misdaden gedreven, waarvoor? Om rioolblaadjes te verkopen? Een pars pro toto voor een geperverteerde samenleving, of geperverteerde pers?

Dit is de derde roman van Böll die ik lees. Heel vroeger Grüpenbild mit Dame, idd in het Duits; vorig jaar Biljarten om half tien.

Bij alle drie heb ik de ervaring dat ik Böll maar heel moeilijk kan volgen. Hij meandert de gebeurtenissen aan elkaar op een wijze die ik eigenlijk niet precies kan volgen. Is hij intuïtief? Is het zijn bedoeling mij zo te desoriënteren, te vervreemden als het ware (vervreemding is wel een concept uit die tijd: jaren 60 en 70 vd 20e eeuw); alle lezers dus? Is dat onduidelijke een symptoom van Duitsland na WOII? De worsteling van de Duitser na een dergelijke verschrikking en misdaden tegen de menselijkheid?

Biljarten om half tien vond ik wel veel beter dan Katharina Blum. Ik herinner me de film van regisseur Margaretha van Trotta over dit boek, als ik het me goed herinner - het is echt al heel lang geleden - ook een lastig te volgen film. Maar er resteert iets van grote onrechtvaardigheid tov Katharina, een deugdzame vrouw, wier eer te grabbel wordt gegooid.

Jan Haas - Een hele bekende titel, waarvan ik altijd het verhaal wel wilde weten: De verloren eer van Katharina Blum. Met een minstens zo intrigerende ondertitel: Hoe geweld kan ontstaan en waartoe het kan leiden.

Hoewel het verhaal zich afspeelt in West-Duitsland, worstelend met het nazi verleden, dacht ik dat het verhaal veel meer raakvlak zou hebben met het onderwerp Rote Armee Fraction. Misschien kwam dat ook wel door die ondertitel.

Het verhaal is een aanklacht tegen de riooljournalistiek van o.a. Bild. Böll betoogt dat Bild door onjuist verslag te doen van een misdaad, het daarmee zelf geweld uitlokt, dat Bild in haar artikelen juist zo veroordeelt. Katharina Blum wordt dus slachtoffer van deze handelswijze door Bild en neemt ultieme wraak.

Böll vertelt ons ook direct in zijn boek hoe dat in de praktijk werkt.

In de disclaimer wordt mooi verwoord dat het verhaal op fantasie berust, maar bepaalde journalistieke werkwijze van Bild niet opzettelijk of toevallig zijn in dit boek, maar onvermijdelijk. Om vervolgens het verhaal te beginnen met dat het verslag gebaseerd is op een aantal hoofdbronnen waaronder de verhoren van politie.

Presenteer het als objectieve waarheid, maar intussen verdraai je de feiten zo dat ze jou een artikel opleveren wat de mensen graag lezen en waardoor je tijdschrift goed verkoopt. Dat is alles wat telt, ook als je daarmee dus slachtoffers maakt.Op dezelfde manier als Bild presenteert de schrijver ons een artikel (verslag) dat volgens de schrijver zelf objectief is en dus de waarheid bevat, want gebaseerd op bronnen en verslagen. Het verslag heeft net als de artikelen in Bild een continue onderstroom van een soort ingehouden woede.

Ondanks dat het boek iets beschrijft dat niet alleen aan het Duitsland van de jaren 70 is voorbehouden, doet het toch gedateerd aan. Het geeft daarmee wel weer een inkijkje in die samenleving van BRD en het grote gevoel van onrechtvaardigheid bij mensen als Böll. Toen heette die tegenstelling nog gewoon links en rechts. Het is redelijk duidelijk wat de schrijver beoogt te bereiken met dit boek. Aan de hand van dit voorbeeld verhaal wil de schrijver de lezer inzichtelijk maken hoe riooljournalistiek werkt. De tijdschriftartikel-vorm moet het verhaal dragen.

Tea - Door de cover op mijn boek kreeg begon ik dit boek te lezen als een verslag. Een reportage over de lotgevallen van Katharina Blum. Omdat de daad en dader al in het begin bekend zijn is die spanning weg en is de aandacht gericht op het verloop.

Met dit boek klaagt Böll de boulevardpers aan. Het begin was wat mij betreft wat onoverzichtelijk, maar bij het vorderen van het boek kwamen steeds meer details naar voren die het beeld langzaam compleet maakten. Vriendschappen, familie, maatschappelijke verbanden, zakelijke netwerken en vermeend politiek engagement doen allemaal ter zake wanneer iemand schuldig verklaard moet worden. Het zal in de praktijk heus echt voorgekomen zijn en misschien tegenwoordig nog, dat werkelijk elk opgegraven feit gebruikt wordt om iemand als schuldige aan te merken. Heel gênant soms hoe Katharina geconfronteerd wordt met ‘herenbezoek’, er wordt zomaar verondersteld dat zij mannen tegen betaling ontvangt, hoe kan zij anders zo riant wonen en beschikken over een dure ring?

De stijl past bij de inhoud van het boek, alsof je een serie krantenberichten zit te lezen. Böll gebruikt regelmatig wat humor, dat maakt het verhaal wat smeuïger.

‘Hij wilde zijn reukzin niet definiëren […] , als hij zijn reukzin dan al niet kon definiëren, welke lucht een communist dan wel had […] ‘ (1974-149)

Het taalgebruik vond ik gedateerd en bij de aanpak van het onderwerp en de tijd passen. De jaren ‘70 liggen nog redelijk vers in m’n geheugen waardoor het verhaal redelijk aansloot op hoe die jaren verliepen. In Nederland was er veel aandacht voor de RAF.

Waardering

Roosje – Eerlijk gezegd valt het boek me tegen. Die rare alwetende verteller met zijn commentaar en iets wat riekt naar ironie - denk ik -, die zogenaamde ‘objectieve’ (politie)verslagen, ik krijg er geen vat op. Dat kan ik natuurlijk niet zo goed uitstaan want ik ben best wat gewend op moeilijke-boeken-gebied. Goed, dan nog maar eens een boek van hem lezen: Meningen van een clown misschien; dat stond in de jaren 70 als erg goed te boek. Ik heb nog wel een stapeltje van hem. Duister vind ik Böll en misschien komt dat wel door de oorlog, het collectieve schuldgevoel van de Duitsers en hoe daar in jezusnaam mee om te gaan?

Tea – Dit was het tweede boek dat ik las van Böll, het eerste was Huizen zonder vaders en dat vond ik van een totaal andere orde, kon me veel beter inleven in de personages en ook in het onderwerp, het duistere van na-oorlogs Duitsland waaraan Roosje refereerde hierboven. Je vindt het terug in Huizen zonder vaders, geschreven in 1981, een prachtig tijdsbeeld over twee jongens die opgroeien net na de oorlog. Goed genoeg om gelezen te worden, maar geen euforie bij het lezen van een boek van een Nobelprijswinnaar.

Jan – Ik vond het leuk om het boek gelezen te hebben, maar werd zeker niet van mijn sokken geblazen.

De auteur

Heinrich Theodor Böll (Keulen, 21 december 1917 - Kreuzau, 16 juli 1985) was een van Duitslands belangrijkste schrijvers van na de Tweede Wereldoorlog.

Böll werd geboren als zoon van een meubelmaker van hoofdzakelijk kerkmeubilair en groeide op in een liberale, katholieke en pacifistische familie. Hij weerstond succesvol de verleiding om zich aan te sluiten bij de Hitlerjugend tijdens de dertiger jaren. De nazi's waren aan de macht en Böll werd meermaals opgeschrikt door de radicale manier waarop artiesten en schrijvers werden vervolgd en monddood gemaakt. De stuitende tonelen van inquisitionele boekverbrandingen zouden hem zijn leven lang bijblijven en zijn streven naar vrije meningsuiting steeds weer voeden (Wikipedia)

Titel: De verloren eer van Katharina Blum

Auteur: Heinrich Böll

ISBN: 978-90-10-01332-3

Uitgever: Elsevier-Amsterdam

Vertaling: Jan bernard

Pag.: 172

Genre: fictie