Elif Shafak - 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld

Recensie door Roosje

Uitgeverij Nieuw Amsterdam

Vrouwen en Istanbul *

Een paar lichte spoilers.

‘Haar naam was Leila. Tequila Leila, zoals haar vrienden en klanten haar kenden. Tequila Leila, zoals ze thuis werd genoemd en op haar werk, in dat palissanderkleurige huis in een doodlopende straat met kinderkopjes onderaan bij de kade, ingeklemd tussen een kerk en een synagoge, met allemaal lampenwinkels en kebabzaken - de straat die de oudste legale bordelen van Istanbul herbergde.’ (2019: 11)

Voortvarend gaat de auteur in deze roman van start: we weten direct dat Leila dood is, haar geest dooft uit in 10 minuten en 38 seconden (vandaar de titel) terwijl ze medisch gezien al dood is. Je snapt ook al meteen wat haar beroep moet zijn geweest en dat dat beroep vermoedelijk haar dood geworden is. Dat betekent dat we niet het boek door hoeven te jakkeren om te weten hoe het afloopt: het loopt slecht af of toch niet?

De dood is niet fijn, iedereen probeert hem zo lang mogelijk te vermijden maar de dood is niet het einde. De dood verbindt. Leila’s dood verbindt. Na haar dood begeleidt de vis die vrijgelaten werd bij haar geboorte haar naar de vrijheid. De vrijheid van menselijke onderdrukking.

In haar laatste ogenblikken wordt de film van haar leven voor haar innerlijk oog afgedraaid en daarin maken we kennen met Leila en haar leven van jongs af aan, en met haar vriendinnen en één vriend: Sabotage Sinan, Jamilla, Zaynab122, Hollywood Humeyra en Nostalgie Nalan. Een vreemdsoortige vriendengroep die met zijn allen aan de zelfkant van de Turkse samenleving leeft. Een prostituee, een mannelijke vriend die zijn vriendin beschouwt als vriendin en niet met haar naar bed hoeft, een vrouw met dwerggroei, een transseksuele vrouw, een zangeres, een Afrikaanse. Bij iedere herinnering die voor Leila’s dode geestesoog opdoemt, hoort een van haar intieme vrienden en ook haar man D/Ali, een vroeggestorven communistische schilder.

Misschien is zelfkant niet helemaal een juiste term, eerder wil Elif Shafak, de auteur, ons laten zien dat de Turkse samenleving of eigenlijk de Istanbulse samenleving bestaat uit, of ooit bestaan heeft, een rijk pluimage van mensen. Dat het niet alleen de orthodoxe islam is die de Turkse cultuur uitmaakt. Dat Istanbul veelkleurig is, dat de stad bestaat uit een mengeling van verschillende culturen, invloeden en mensen. Daarin spelen vrouwen een grote rol. Daarin spelen vrouwen niet perse een ondergeschikte rol zoals de moeder en tante - wie is wie? - van Leila.

Dit boek is een hommage aan de vrouw in een samenleving die haar niet vanzelfsprekend gunstig gezind is. Daarin is deze roman van Shafak qua thematiek heel erg sympathiek. De levensreis van de personages en de dodenreis van Leila maken een licht absurdistische indruk. Je ziet het onmiddellijk voor je: een vreemdsoortige stoet van voornamelijk vrouwen die door de nacht voortgaat slingerend in een oude truck - Nostalgie Nalan heeft haar rijbewijs gehaald door op haar rug te liggen -, de politie vermijdend, de doden vermijdend, zegen afroepend over Leila en haar ziel, de geesten bezwerend op een overvol kerkhof waar de doden kriskras en bovenop elkaar achtergelaten zijn in slordig gegraven naamloze kuilen als massagraven.

Drie delen heeft het boek, De geest, Het lichaam, De ziel. De heilige drie-eenheid waaruit de mens bestaat en die op gelijke wijze zijn bestaan uitmaken.

Aanvankelijk was ik heel enthousiast over het boek. Het leest erg lekker weg, de toon is niet al te zwaar, licht absurdistisch en het kost je geen moeite sympathie op te vatten voor de hoofdpersoon, Leila. Toch ging er iets wringen. Een beetje te vaste structuur in het eerste deel: herinnering van Leila als kind of een passage uit haar volwassen leven en dan daaraan een vriendin gekoppeld. Vervolgens het korte levensverhaal van die vriendin of die vriend. Iets te voorspelbaar. Dat ging een beetje schuren in mij. Maar van alle delen is het eerste deel dat over Leila’s leven handelt ook meteen het beste.

De volgende delen spelen zich af na haar dood. En wat de vriendengroep doet met haar lichaam en hoe haar vriendinnen haar ziel naar haar laatste rustplaats brengen. Die delen zijn me net een beetje te vlotjes geschreven. Ik heb de neiging te schrijven: ‘als in een YA-roman’, maar dat is geen goede formulering. Een goede YA-roman is gewoon een goede roman, of die nu door jonge mensen of door volwassenen lezen wordt. Maar een ‘minder goede’ YA-roman is voor de doelgroep geen probleem, terwijl het voor niet-YA-publiek niet zo geschikt is. Lange formulering…. Ik vind het vaak moeilijk om exact aan te geven wat me stoort een een boek. Dus is het ook in dit geval niet zo makkelijk. Ik kreeg het idee van een YA-roman, qua schrijfstijl, iets te vlot allemaal. Ook worden kwesties net te expliciet uitgelegd, dat hoeft niet zo expliciet. De thematiek ’vrouwen in de Turkse samenleving’ en het gebruik van licht absurdisme zijn heel sympathiek.

Uit de verschillende reacties maak ik op dat dit boek erg goed ontvangen wordt. Van sommigen hoorde ik dat dit boek van Shafak niet haar beste is. Dat ga ik zelf ook onderzoeken. Op naar een ander boek van Elif Shafak.

‘Alles behalve pijn. Er was geen pijn hierbeneden.Haar geest was eindelijk uitgeschakeld, haar lichaam begon al te ontbinden en haar ziel achtervolgde een kempvis. Ze was opgelucht dat ze weg was van de Begraafplaats der Vergetenen. Ze was blij dat ze deel uitmaakte van dit zinderende rijk, deze troostende harmonie die ze nooit voor mogelijk had gehouden, en dit uitgestrekte blauw, zo fel als de geboorte van een nieuwe vlam.Eindelijk vrij.’ (ib.: 308)

Auteur

Elif Shafak, eigenlijk Elif Şafak (Straatsburg, Frankrijk, 1971), is een schrijfster van Turkse afkomst en de best verkopende vrouwelijke schrijfster van Turkije. Ze publiceerde boeken geschreven in het Turks en in het Engels.

Critici omschrijven haar als een schrijfster die de Westerse en Oosterse verteltradities mengt om fictie te creëren die tegelijk lokaal en globaal is. In haar boeken stelt ze religieus fanatisme en xenofobie aan de kaak. Ze heeft bijzondere belangstelling voor feminisme, soefisme, de Ottomaanse cultuur en de stad Istanboel.

Ze werkte een jaar als onderzoeker aan Mount Holyoke Women's College in South Hadley, Massachusetts in de Verenigde Staten. Daar schreef ze haar eerste roman in het Engels. De Nederlandse vertaling van het boek, De heilige van de beginnende waanzin (The Saint of Incipient Insanities), werd uitgegeven door De Geus.

Şafak maakte haar literair debuut met het verhaal Kem Gözlere Anadolu, gepubliceerd in 1994. Haar eerste roman, Pinhan (De Soefi) kreeg de "Mevlana Prize" in 1998, die wordt toegekend aan het beste mystiek-literair werk in Turkije. Haar tweede roman, Şehrin Aynaları (Spiegels van de stad), verenigt joodse en islamitische mystiek tegen de achtergrond van de mediterrane 17de eeuw. Haar 'derde roman Mahrem (De blik) leverde haar de "Union of Turkish Writers' Prize" op in 2000. Bit Palas (Het luizenpaleis) was een bestseller in Turkije. Shafak gebruikt de narratieve structuur van een verhaal van Duizend-en-één-nacht om een verhaal in het verhaal te vertellen.

In 2006 leidde Şafaks boek De Bastaard van Istanbul tot haar vervolging in Turkije op grond van "belediging van de Turksheid" onder Artikel 31 van de Turkse Strafwet. Ze werd vervolgd vanwege een uitspraak van een van de personages in het boek die de moorden op Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog als genocide bestempelde, maar werd vrijgesproken.

Elif Şafak schrijft ook voor kranten en tijdschriften in Europa en de Verenigde Staten. Ze schrijft scenario's voor televisieseries en liedjesteksten voor muzikanten.

(Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Elif_Shafak)

* Vertaler Manon Smits schrijft ‘Istanbul’ met een ‘u’; ik volg haar daarin.

Titel: 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld

Auteur: Elif Shafak

Vertaling: Manon Smits (vanuit het Engels)

Pagina's: 318

ISBN: 9789046826270

Uitgeverij Nieuw Amsterdam

Verschenen: maart 2020