Merlin Sheldrake - Verweven leven. De verborgen wereld van schimmels

Recensie door Roosje

Uitgeverij Atlas Contact

Het geheime leven van paddestoelen

Een aantal jaren geleden gaf ik regelmatig paddenstoelenexcursies voor een natuurorganisatie. Paddenstoelen spreken mensen tot de verbeelding. Dat komt onder andere omdat ze maar een korte tijd te zien zijn, en het is nooit zeker of die prachtige ‘rood met witte stippen’ dit jaar weer op dezelfde plek tevoorschijn komt als het vorige. Of de herfst nat of droog is, dat is ook van belang. Zelf ben ik nog altijd betoverd door de prachtige kleuren, de uiteenlopende vormen, de lichtval op de plaatjes aan de onderkant. Altijd is het weer spannend of je ze wel kunt vinden en welke soorten er zijn. Overigens zijn er het hele jaar door paddenstoelen maar in de herfst het meest. 

Mensen wilden altijd weten hoe ze precies heetten en of je ze kon eten incluis de hallucinogene soorten. Dat eten-of-niet vond ik nog wel interessant. De enige paddenstoelen die ik ooit gegeten heb zijn oesterzwammen, die aan een boom groeien en die zo opvallend van vorm zijn dat je ze niet kunt verwisselen met een giftig nichtje of neefje.

Door deze achtergrond was ik speciaal geïnteresseerd in dit boek van mycoloog Merlin Sheldrake, die ze geen paddenstoelen noemt, maar schimmels, en daar heeft hij helemaal gelijk in. Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van het mycelium dat in de grond groeit en zich aan onze ogen onttrekt. Alsof het appels van een appelboom zijn.

Merlin Sheldrake (1987) is een bioloog en een schrijver met een achtergrond in plantenonderzoek, microbiologie, ecologie en wetenschapsfilosofie. Hij heeft een Ph.D, in tropische ecologie aan Cambridge University voor zijn onderzoek aan ondergrondse schimmelnetwerken in tropische wouden in Panama. Hij brouwt tevens zijn eigen bier en wijn en fermenteert zijn voedsel. Hij is inderdaad de zoon van Rupert Sheldrake.

Vroeger leerde ik dat je grosso modo drie functionele soorten kunt onderscheiden: 1. De mycorrhiza’s - een wetenschappelijke term voor symbiotische schimmels -, die samenwerken met planten, gras en bomen, zoals de vliegenzwam, de iconische ‘rood met witte stippen’; 2. De killers, de killer-zwammen, die een boom doden door in het levende hout door te dringen, zoals de reuzenzwam of honingzwam; 3. De opruimers, de schimmels die het dode hout afbreken. Dit typische onderscheid, dat door de schimmels zelf niet altijd strikt gemaakt wordt (grapje), - honingzwam kan doden en opruimen -, wordt niet door Sheldrake gemaakt en dat is helemaal niet erg. Hij heeft het eigenlijk niet over de schimmels die doden. In natuurorganisaties waren daar verschillende opvattingen over: een boom die door een schimmel ‘vermoord’ wordt was toch al ziek; de andere visie is dat de schimmel een harteloze moordenaar is die ook gezonde bomen velt. Sheldrakes verhaal over schimmels is tamelijk positief; misschien dat de ‘schimmelmoordenaars’ hier niet zo goed in passen?

De verborgen wereld van schimmels en de processen daarbij zijn onderzoeksmatig gezien zo ingewikkeld, doordat dat zich bijna totaal aan onze blik onttrekt. Dat doen natuurlijk meer biologische en chemische processen. Schimmels hebben eveneens een geheim leven omdat ze in verband werden gebracht met sjamanen en heksen en zo. Paddenstoelen kunnen je vergiftigen of zelfs doden, dus let op! De enige wezens die volgens mij immuun zijn voor al het schimmelvergif zijn slakken.

Misschien is het meest fascinerende aan met name mycorrhizaschimmels dat zij samenwerken met bomen, grassen, planten en met ‘planten’ zonder bladgroen: de wood wide webs. Planten krijgen via fotosynthese voedsel maar hebben vaak nog extra voedingsstoffen nodig. Schimmels hebben geen bladgroen en dus geen fotosynthese en moeten op andere wijzen aan hun voedsel komen. Die kunnen vaak van bomen krijgen, maar voor wat hoort wat.

Schimmels kunnen zich gigantisch verspreiden onder de grond. Sheldrake vertelt - en dat wist ik al, maar dat geeft natuurlijk niets - dat het grootste levende wezen op aarde de honingzwam is. Als je die in het bos tegenkomt kun je wel raden waarom. Een uitbundige paddenstoel met vele hoeden en stelen en ook zo groot. Niet zo groot als de reuzenzwam maar toch mega, al naar gelang de vochtigheid in de grond. Er is een honingzwam in Oregon, die honderden tonnen weegt (onder de grond), zich uitstrekt over tien vierkante km en tussen de 2000 en 8000 jaar oud is. Dat is zo immens dat het je voorstellingsvermogen te boven gaat.

De symbiose tussen schimmels en bomen, planten en grassen is ook zo’n grote kwestie dat je je dat nauwelijks kunt indenken. Er zijn maar weinig planten die zonder de hulp van schimmels kunnen leven, dat zijn de pioniers, zoals klaprozen. Het is een ingewikkeld en uitgebreid systeem van onderlinge hulp met voedsel, noodzakelijke voedingsstoffen, afweerstoffen tegen ziekteverwekkers. Ook tussen bomen van verschillende soorten kan een uitwisseling ontstaan, via de schimmels, die met hun ook zeer kleine hyphen overal kunnen komen, tot in de wortels van bomen. En daar krijg je als lezer heel goede zin van. We lezen voortdurend over milieuvervuiling, klimaatverandering en uitsterven van verschillende soorten dat zo’n successtory als die van de symbiose tussen verschillende levende wezens je humeur en positief gevoel een giga oppepper bezorgt.

Sheldrakes aanpak is een wetenschappelijke en een persoonlijke. Die combinatie spreekt me erg aan. Dit boek is er een in de categorie ‘populair-wetenschappelijk’ maar is niet oppervlakkig; het is in tegendeel een zeer interessant en uitgebreid boek. Veel mensen zullen getroffen worden door her geheime en verborgen leven van schimmels. Een indrukwekkend notenapparaat en gebruikte literatuur vergezellen deze studie. Ook de foto’s zijn inzichtelijk. Op zaterdag 21 november j.l. stond er een lovende bespreking van deze studie in de wetenschapsbijlage van NRC.

Titel: Verweven leven. De verborgen wereld van schimmels

Auteur: Merlin Sheldrake

Vertalering: Nico Groen

Pagina's: 384

ISBN: 9789045036144

Uitgeverij Atlas Contact

Verschenen: oktober 2020