Sam Shepard - The One Inside | Die Vanbinnen

Recensie door Marjon Nooij

Uitgeverij Nobelman

 Waarom neemt niemand je even apart

om je te vertellen wat er staat te gebeuren?

- David Foster Wallace

Selectieve en suggestieve herinneringen

Op een ochtend, na een carrière van zo'n veertig jaar, ontwaakt het naamloze hoofdpersonage. Buiten raast de wind rond zijn huis, hij voelt zich onrustig. In de spiegel kijkt een jongere versie van zichzelf hem aan en in gedachten duikt hij terug in zijn leven en beseft dat hij nu een jaar ouder is dan zijn vader is geworden. Zijn herinneringen aan hoe zijn relatie met zijn vader was, zijn selectief. Wat hem echter duidelijk voor de geest staat was dat zijn vader een seksuele relatie had met de veertienjarige Felicity. Terecht haalt hij Lolita aan van Nabokov.

'Ik ging naar binnen en daar was ze. Mijn vaders vriendin zat kaarsrecht op - bijna naakt - alsof ze achterstevoren op een pony reed. Geen van beiden merkte me op. Ze draaiden zich geen moment naar me om. Ze bleef hem maar berijden en onbesuisd schreeuwen, terwijl ze uitzinnig op en neer bleef gaan. Hij lag op zijn rug op een tafel, starend naar het plafond met zijn armen onder zijn hoofd, alsof hij een middagdutje aan het doek was of naar de radio luisterde.'

Hijzelf is op dat moment dertien, ziet ze bezig en weet niet goed of hij ervan walgt of dat het hem biologeert en hij ontvlucht het huis, maar tegelijkertijd ziet hij dat hij zijn vader nooit zal kunnen ontvluchten. Bij terugkomst ziet hij zijn vader afgevoerd worden door de politie. Wanneer Felicity ook hem verleidt tot het hebben van een - zijn eerste - seksuele ervaring, verwart het hem. Ze blijft hen thuis opzoeken en wacht op zijn vader, maar op zeker moment kiest ze ervoor om letterlijk te verdwijnen.

De Amerikaanse Sam Shepard (1943 - 2017) was een veelzijdige duizendpoot. Al op jonge leeftijd hield hij zich bezig met toneel en werkte succesvol als toneelschrijver, acteur, regisseur en scenarist, waarvoor hij meermaals in de prijzen is gevallen. Zijn teksten bevatten vaak surrealistische, hallucinante en absurdistische kenmerken. Deze zijn ook terug te vinden in zijn prozawerk en geven tevens glans aan deze bevreemdende roman die hij kort voor zijn overlijden nog dicteerde; The One Inside | Die Vanbinnen, waar hij autobiografische aspecten in verwerkte, meesterlijk vertaald door Gerrit Brand. Shepard's ex-geliefde en vriendin Patti Smith redigeerde de tekst en voorzag het van een voorwoord. Hierin schrijft ze hoe Shepard het 'veranderen' heeft willen beschrijven, de jongen die hij was en de man die hij is geworden, de man die zijn leven op de rit had en besefte dat hij langzaam de regie aan het verliezen was. Dit voorwoord echter lijkt als los zand aan elkaar te hangen en geen duidelijkheid te scheppen. Wie dit naderhand nog eens leest, zal ontdekken dat het evenwel verduidelijking geeft. Op 73-jarige leeftijd viel Shepard's zwaard van Damocles en stierf hij ten gevolge van de ziekte ALS.

Door de korte en ultrakorte gefragmenteerde hoofdstukken heeft The one onside | Die Vanbinnen een experimentele structuur. Het abrupte verspringen van de tijd, het denderen van verleden naar heden en dan weer terug, vraagt om aandachtig lezen, want op het moment dat je de draad dreigt los te laten lijkt deze onherroepelijk in de war te geraken, waardoor het aanvoelt als drijven op een stuurloos schip. De hallucinante passages zijn als delirische dromen, die de slaap verstoren en waarbij droombeelden en demonen ook bij het ontwaken blijven voortbestaan, dreigend, onheilspellend en obscuur. De herinneringen en dromen zijn niet messcherp ingekaderd en geven het geheel een suggestief karakter. Verbeelding en werkelijkheid lopen ogenschijnlijk in elkaar over. In hoeverre is het hoofdpersonage onder invloed? Wat is droom en wat is werkelijkheid? Surrealistische dromen en drogbeelden van zijn vader, in de hoedanigheid van een geminimaliseerde dode, een mummie verpakt in plastic folie, zijn een terugkerend thema. Dan maakt hij het hoofd van zijn vader vrij van het plastic. In een poging de dode lucht te geven of juist om zijn eigen demonen vrij te maken?

'Waarom en hoe hij was gekrompen in die verschillende dromen en verschijningen is me niet duidelijk. Of het voor of na zijn dood op deze aarde gebeurde, was een andere vraag die ik had. […] Het kan ook zijn dat ik me hem zo droom - piepklein - omdat het een manier is om afstand te nemen […] Maar miniaturisering dwingt je wel tot nadere beschouwing.'

Op de filmset raakt de verteller gebiologeerd door een - op een teenring na - naakte twintiger. De volgende ochtend worden ze met Argusogen bekeken. Wat hebben een man van om en nabij de zeventig en een twintigjarige vrouw met elkaar? Ze chanteert hem niettemin door te opperen hun pikante telefoongesprekken openbaar te maken. Dit levert haar de naam Chantage meisje op en de machtsstrijd tussen hen werkt ontwrichtend. Ook zij zal echter niet lang in zijn leven blijven.

´Ze liep gewoon bij me weg, deze laatste - niet Felicity - […] Niet de ´vrouw´ of ´vrouwen´, als het ware, maar een ander iemand, extreem jong, dat wil zeggen, voor mijn leeftijd. Iets in mij kan het nog steeds niet geloven. Hoe dan ook, op een zonnige ochtend stond ze daar, als een geestverschijning uit de jaren veertig, in de houding met haar rode kunstleren koffer, klaar om weg te hollen. Zonder omwegen.'

Het thema van een ongemakkelijke en verstoorde vader-zoonrelatie gebruikte Shepard vaak in zijn toneelstukken en is ook in deze bundel een rode draad, vervlochten met de losse draden van zijn relaties. De meisjes, maar ook zijn ex-vrouw en vader, verdwijnen op zeker moment, ieder met zijn eigen beweegredenen, plotsklaps uit zijn leven, alsof hij een metafoor heeft gevonden voor het onbarmhartige moment dat ook hij zou verdwijnen.

Het resultaat is een keur aan caleidoscopische beschrijvingen, als de facetten van een geslepen diamant, steeds met een andere lichtinval. Onthutsend en blijmoedig. Door middel van de wisselingen in het vertelperspectief, kijkt de verteller afwisselend van buiten naar binnen en van binnen naar buiten, wat de titel van het boek verklaart. Introspectie is de leidende thematiek; gevoelens, gedachten en herinneringen leiden tot zelfreflectie van de verteller en het ontraadselen van wat hem onbewust of bewust bezighield. Alsof hij in het reine wilde komen met wat hij met zich meedroeg en hem zolang heeft beziggehouden, of een manier om het gecompliceerde gevoel wat er binnen in hem huisde te willen kaderen.

Opvallend is het veelvuldige gebruik van de kleur blauw wat vertrouwen, loyaliteit, wijsheid, zelfverzekerdheid, intelligentie, geloof, waarheid, vrede, rust en de hemel symboliseert en welke terug te voeren is naar de autobiografische elementen.

Laat je leiden door deze ogenschijnlijk incoherente bundeling van memorie, om aan het einde te beseffen dat er wel degelijk sprake is van een samenhang tussen de hoofdstukken van de nalatenschap van deze briljante alleskunner.

Om te lezen en te herlezen. Om nog lang op te kauwen en te herkauwen.

Titel: The One Inside | Die Vanbinnen

Auteur: Sam Shepard
Vertaling: Gerrit Brand

Pagina's: 192

ISBN: 9789491737572

Uitgeverij Nobelman

Verschenen: april 2020