Primo Levi – Is dit een mens

Groepsbespreking Marjolein V. Gigi, Roosje en Tea

Uitgeverij J.M. Meulenhofff

Waarom moet dit bijzondere boek gelezen worden? Marjolein, Gigi en Roosje en ik proberen een antwoord te vinden. Lees onze bevindingen in dit artikel.

Marjolein Er zijn boeken die je niet vergeet omdat ze zo mooi geschreven en bedacht zijn, er is ook de categorie waargebeurde boeken die je niet vergeet, omdat de werkelijkheid niet te bevatten is. Als zo’n boek ook nog eens mooi geschreven is, is het helemaal bijzonder. Zo’n boek is Is dit een mens van Primo Levi.

Primo Levi was een Italiaanse jood die bij een partizaanse verzetsbeweging was gegaan. Een infiltrant verraadde dit groepje en ze werden opgepakt. Het leek Primo veiliger om te zeggen dat hij een Italiaan van joodse afkomst was dan dat hij partizaan was. De Italiaanse fascisten leverden hem vervolgens uit aan de Duitsers, die hem met 650 andere Italiaanse joden op een transport naar Auschwitz zetten. Primo heeft Auschwitz overleefd en daar in 1946 (eerste editie) dit boek overgeschreven.

Primo begint het voorwoord met een verontschuldiging:

 'Tot mijn geluk ben ik pas in 1944 naar Auschwitz gedeporteerd…'. 

Over overlevingsschuld gesproken! Van het hele transport hebben uiteindelijk maar 5 mensen de tweede wereldoorlog overleefd, dus die geluksfactor viel wel mee.

Primo heeft niet in het vernietigingskamp gezeten, maar er vlak naast in het kamp Buna-Monowitz, waar hij ter werk werd gesteld. In dit boek beschrijft hij het sociale leven in het kamp of Lager, de onverklaarbare keuzes die gemaakt werden en die konden bepalen of je dood ging of bleef leven. Het geeft een goed beeld van de overlevingsstrijd en hoe mensen daar verschillend op reageren. Bijvoorbeeld over Null Achtzehn:

‘Hij heeft geen andere naam dan deze. Nul achttien, de laatste drie cijfers van zijn inschrijvingsnummer: alsof iedereen begrepen had dat alleen een mens een naam verdient en dat Null Achtzehn geen mens meer is. Ik geloof dat hij zijn naam zelf ook vergeten is: in ieder geval gedraagt hij zichzelf zo.’

Zijn opmerkingsgave en de intentie om het leven in het Lager zo goed mogelijk te beschrijven maakt het voor mij zo’n mooi boek. Hij probeert vooral feiten en situaties te beschrijven, waardoor het boek makkelijker te lezen is dan je verwacht bij dit onderwerp. Het boek is ook geschreven als waarschuwing voor hoe de mensheid kan zijn en hoe gevaarlijk naar zijn mening

 'de weg is die bij nationalistisch fanatisme en de weigering om redelijk te denken begint'

Als je dit boek hebt of gaat gelezen, raad ik je wel aan om ook Het respijt te lezen, want het was na de bevrijding zeker niet zo maar een eenvoudige weg naar huis voor de overlevenden, in Het respijt vertelt Primo over zijn terugreis. 

Is dit een mens krijgt van mij 5 sterren.

Roosje Een uiterst menselijk boek: getuigenis en morele verwerking

Niet graag lees ik boeken over WOII en zie ik films daarover en al helemaal niet over de vernietigingskampen. Maar dit boek van Levi, een der eersten die over Auschwitz schreef, stond al jaren op mijn leeslijst. Soms moeten dingen gewoon. Dit was zo’n ding. Ik heb er geen woorden voor hoe me dit boek heeft aangegrepen. Dus dat wordt dan een klein verslagje.

Over zijn bedoeling met zijn boek is Levi kort: getuigen van de meest vreselijke misdaden tegen de menselijkheid (mijn woorden, rdv), en om aan de anderen te vertellen hoe het geweest is, om ook aan de slachtoffers recht te doen: zij worden herdacht, dus zij zijn nog niet echt dood.

Dit willen getuigen is wat je hoort bij veel slachtoffers van de kampen. Het willen delen, het moeten delen, het laten zien dat de slachtoffers en de doden niet klein zijn gekregen.

Maar bij voortduring vraagt Levi zich af: is dit nog een mens? Die mens die als een Muzelman (zo noemen de gevangenen zich) voortsleept? Is dit een mens die het brood van een ander steelt om zelf te overleven? Is dit een mens die zijn medemens martelt en vermoordt? Is dit een mens die zonder te morren, zonder in beweging te komen ziet dat een medemens aan de galg gehangen wordt? Is dit een mens die van een ander steelt? Is dit een mens die zo ziek is dat hij bijna niet meer weet dat hij een mens is? Is dit een mens die zijn bed deelt met een lijk? Is dit een mens die overleeft en de anderen niet?

En dat laatste is net zo indringend. Alle overlevenden voelden zich schuldig dat zij het overleefden en de anderen niet. Bovendien, denk ik nu, hebben de overlevenden ‘levenslang’ gekregen. Een levenslang trauma, dat velen evenmin hebben kunnen overleven. Vele overlevenden van de kampen pleegden in hun latere leven alsnog zelfmoord. Primo Levi waarschijnlijk ook.

Eerlijk gezegd heb ik in de loop van mijn leven vaak overdacht hoe ik me zou gedragen als ik in zo’n vernietigingskamp zou zitten. Ik denk niet dat ik een held zou zijn. Maar niemand weet van te voren hoe hij zich zal gedragen. Levi zelf was een naïeve en een beetje stuntelige gast toen hij in het kamp aankwam. Hij heeft ook veel mazzel gehad.

Ik denk dat je als mens ook gewoon beantwoordt aan de wetten van de natuur. Hoop is de menselijke vertaling voor een natuurlijke overlevingsdrang (dat zeg ik, en Levi zegt het op een wat andere wijze). Ieder levend wezen heeft als diepste drang die van de overleving, of je nu wil of niet. Het is niet een morele keuze, het zit in je, het gaat van jezelf. Maar iets anders is dat je je naderhand dingen gaat afvragen, of je het goede gedaan hebt, of je niet verschrikkelijk in gebreke bent gebleven, of je je niet als een ongelooflijke schoft hebt gedragen. Dat zijn de vragen die Levi zich stelt. En ik vrees dat bijna iedere overlevende van zichzelf vindt dat hij meer een schoft was dan een mens, ook al kon hij niet anders en ook al was hij zijn menselijkheid niet totaal kwijt. Maar dat laatste komt voor mijn rekening.

De Hel van Dante uit De goddelijke komedie is Levi’s metafoor voor het leven in Auschwitz. De verbeelding van zijn eigen ellende en de sublimatie van die ellende. De prachtige taal, de prachtige beelden, en die te kunnen delen met sommige anderen. Hoe diep kan een mens zinken en is er nog hoop? Voor Dante zelf wel, voor de mensen die hij in de Hel aantreft niet. Maar Levi weet bij voorbaat niet of hij zich in de hel bevindt of in het Purgatorium. Kunst en literatuur kunnen in de meest verschrikkelijke situatie een soort van troost bieden, omdat ze mensen verbindt, omdat ze nog altijd de prachtige dingen van het leven kunnen laten zien. In de hel is de hemel nog steeds aanwezig, in ieder geval in Dantes ogen.

Waardering is hors concours, daarom 5 sterren.

Gigi Is dit een mens of een beest?

Dit boek zag ik op enkele top 25 lijsten van Hebbannisten staan en dat maakte me nieuwsgierig. Een van deze lezers schreef, na mijn vraag hierover, dat dit boek zoveel indruk gemaakt had. Enkele maanden geleden noemde mijn vader dit boek ook en hij zei dat ik dit boek absoluut moest lezen. Enkele weken later stond het op de lijst van Tea en was zij op zoek naar meelezers. Ik hoefde niet lang te denken.

De titel intrigeerde me (de titel liet me ook denken aan een boek met een vergelijkbare titel maar heel andere strekking) en ik was heel nieuwsgierig naar de interpretatie hiervan in dit boek. Waarom koos Primo Levi voor deze titel? Ik vermoedde dat deze op verschillende manieren uitgelegd zou kunnen worden. Uiteindelijk was ik verrast doordat het nog meer betekenissen had dan ik verwachtte. Hoe blijf je mens in een mensonterende situatie? Welke mensen durven je in die situatie te brengen? Zijn het wel mensen die dit op hun geweten hebben? Is het geoorloofd om onmenselijk te zijn als iemand je onmenselijk behandeld? Kun je weer menselijk worden als al het menselijke uit je ziel gesloopt is? Is er een mens die dit niet meemaakte maar dit toch kan begrijpen? Al deze vragen, en nog meer, riep deze roman bij me op waardoor ik dit boek de prijs voor beste titel zou willen geven.

In het voorwoord geeft Primo Levi aan dat hij weinig aandacht besteedde aan de structuur van de roman. In de eerste hoofdstukken hinderde ‘het gebrek’ aan structuur mij kortdurend. Langzaam aan werd mij helder dat juist deze opbouw het onderwerp perfect weergaf, dat dit het verhaal versterkte en het vertelde, juist door deze vorm, mij door merg en been ging. Waar ik in de eerste pagina’s nog twijfelde of ik net zo gegrepen zou worden als de lezers die mij dit boek adviseerden wist ik na zo’n dertig bladzijden het boek niet meer weg te leggen ondanks de voortdurende kramp in mijn maag die deze roman bij mij teweegbracht.

Ondanks de intensiteit van het verhaal vond ik toch bijzondere motieven in het boek die extra samenhang gaven aan een bizar, naargeestig maar werkelijk gebeurd verhaal. Als je het nog niet las en je gaat het ooit lezen (zeker doen) dan ga je de verwijzingen naar De Goddelijke Komedie van Dante zeker niet missen. Hoe ironisch voor mij, bleek vooral het stuk Ulysses uit De goddelijke Komedie van belang.

Schoenen, hoe banaal dit ook mogen klinken, vormen een ander motief. Ik heb geleerd hoe mensonterend en ook onmenselijk het is om iemands schoenen af te pakken. Men roept wel eens: kleren maken de man. Ik weet, sinds het lezen van deze roman, dat schoenen de mens maken.

Dit boek krijgt niet alleen vijf sterren maar het maakt ook grote kans om in mijn top 25 te verschijnen.

Tea Dit boek wilde ik graag lezen omdat het moest. Het moeten is geen slaafs opvolgen van een order, de urgentie was me meer dan duidelijk. In zijn voorwoord verontschuldigt Primo Levi zich voor de gebrekkige structuur van zijn boek, bij het herlezen van dit voorwoord zou ik niemand kunnen aanwijzen die na het lezen van deze getuigenis kritiek op het ‘fragmentarische’ karakter van het boek. Integendeel, er rest maar één kwalificatie: stil zijn en een diepe buiging maken voor deze auteur.

Ik ga geen samenvatting geven van het boek, maar doe een oproep aan iedereen die dit boek nog niet las: Ga het lezen! Lees zelf hoe het is om niet meer als mens behandeld te worden, hoe het is om te overleven onder de meest erbarmelijke omstandigheden. Lees hoe er in het Lager parallelle economieën ontstaan die het verschil tussen leven en dood betekenen. Lees hoe Primo Levi zich staande weet te houden door zich vast te klampen aan De goddelijke komedie van Dante. Niet dat hij zich de teksten letterlijk herinnert, maar het ronddolen als schim tussen een levende en een dode is te vergelijken met Dantes hellevaart. Dante houdt hem op de been.

‘Wie daar het slachtoffer van wordt, moet lopen of hij een steen aan zijn voet voortsleept (en vandaar de eigenaardige gang van het schimmenleger dat elke avond in marsorde het kamp binnentrekt)’

Kennis is macht, ook die uitdrukking klopt met Primo’s situatie, als chemicus krijgt hij de gelegenheid in een laboratorium te werken, dit betekent een schone omgeving en minder uitputting. Vorig jaar las ik De laatste getuige, het verhaal van Wim Alosery opgetekend door Frank Krake, er waren meerdere overeenkomsten. Hoe meer kennis en diplomatie, hoe beter je overlevingskansen.

Ik geef dit boek 5 sterren, hij komt bij m’n favorieten, op m’n top 25 en ik wil graag meer lezen van deze auteur.

Een daverend eindoordeel: unaniem 5 sterren voor dit onbeschrijfelijke boek! Een onvoorstelbaar verslag over ontberingen en existentiële vragen over het mens-zijn. Een diepe buiging voor de auteur.

De auteur

Primo Levi (Turijn, 31 juli 1919 – aldaar, 11 april 1987) was een Joods-Italiaans schrijver van korte verhalen, romans en gedichten. Hij was ook scheikundige en een van de overlevenden van Auschwitz.

Titel: Is dit een menselijk

Auteur: Primo Levi

Uitgever: J.M. Meulenhofff

ISBN: 9789029086110

Vertaling: Frida de Matteis-Vogels

Pag.: 216

Genre: Literaire non-fictie

Verschenen: deze editie 2010, eerste editie 1946