Joseph Ponthus - Aan de lopende band. Aantekeningen uit de fabriek

Recensie door Marjon Nooij
Uitgeverij De Arbeiderspers

Prikklokken en stinkende, fokking eindeloze dagen

De liefde trok Joseph Ponthus (1978) naar Bretagne, nadat hij in het noorden van Frankrijk een literatuurstudie had doorlopen en als sociaal werker in Parijse achterstandswijken verstandelijk beperkten begeleidde. In zijn arbeidsveld lag het werk niet voor het oprapen aan de Franse Noord-Westkust en via het uitzendbureau ging aan het werk in de vis- en vleesverwerkingsindustrie. Zijn dagelijkse ervaringen documenteerde hij in een dagboek, dat hij bewerkte tot zijn experimentele debuutroman À la ligne, waarmee hij meteen de Grand Prix RTL-Lire 2019 won en als vierde auteur de prestigieuze Le Prix Régine Deforges in de wacht wist te slepen. De Franse lezer sloot Ponthus met zit debuut direct in het hart.

Het werk aan de lopende band is voor hem zuiver een middel om zijn brood te verdienen, hij wist waar hij aan begon, maar het lijkt verdacht veel op een vorm van 'moderne slavernij'. Zijn volharding haalt Ponthus uit de terugkerende gedachte aan de klassieke parabel Kathedraal van de vrome Paul Claudel (1868-1955), waarin duidelijk wordt gemaakt dat het glas ook halfvol kan zijn.

Eentonigheid, afstomping, het ritme van de werkdag en -nacht, de voortdurend repetitieve handelingen in een stinkende fabriek vol slachtafval en altijd werken zonder dat hij daglicht ziet, worden met grote urgentie beschreven. De korte zinnen, verstoken van elke interpunctie, volgen elkaar snel en doorlopend op als één lange stream of conciousness. Ponthus laat zijn tekst als het ware afrollen, waarmee hij de lopende band symboliseert. Het gaat maar door, omdat de band blijft doorlopen. Het repetitieve komt tevens tot uiting in het ritme van de tekst: de vrije verzen, strofen, mantra's, haiku's, alexandrijnen, kwatrijnen. Zelfs het omkleden aan het begin van de dienst is elke keer hetzelfde ritueel.

'Ik laat tahoe uitlekken/Als de tahoe is uitgelekt leg ik hem in een kuip/Dek de kuip af zet die ergens in een hoek om voor/Een of ander kant-en-klaargerecht te worden gebruikt/Maar dat is een andere productielijn' [...]

Tahoe-uitlekker/Wie 's nachts nog nooit negen uur achter elkaar tahoe/Heeft laten uitlekken zal er nooit iets van snappen/Pech gehad/Ik ouwe lul weet wat het is en jij niet/Het is niets om trots op te zijn/Geen minachting voor de niet-arbeiders/De minachting/Ik denk aan het meesterwerk van Godard probeer me/De filmmuziek van George Delerue te herinneren/'Le thème de Camille' zou hier denk ik heel goed passen/Maar het lukt me niet/Silenzio […]

De uren verstrijken of verstrijken niet ik ben de weg kwijt/Ik verkeer in een vreemde extatische staat tussen waken en/Slapen zo'n beetje als wanneer je in slaap valt en je gedachten/Al naargelang het werk van het onbewuste alle kanten opvliegen/Maar ik droom niet/Ik val niet in slaap/Ik ben aan het werk

Ik laat tofoe uitlekken/Ik herhaal die woorden/Als een mantra […]'

Buiten de voortdurend herhalende handelingen gedurende de negen uur die hij op zijn werk is, raakt ook zijn privéleven noodgedwongen in de bepaalde cadans van werken, eten, slapen, werken. Door de nachtdiensten zit hij voor zijn gevoel geheel en al gevangen in zijn werk.

'Kortom/Het is zeven uur 's ochtends/De zon is op/Ik moet gaan slapen/Ik weet niet wat ik moet drinken/Een kopje koffie of een glaasje rode wijn'

Ponthus observeert, geeft een zeer realistische, zintuiglijke beschrijving van het geestdodende bestaan in de fabriek – het perspectief deels van binnenuit (ik-perspectief), deels van buitenaf, afstandelijk en minder betrokken (jij-perspectief) – en het werk dat hij aan den lijve meemaakt. Je voelt de kou, het zware werk. Je ruikt de geur van stront en bloed dat tot in zijn poriën dringt. Zowel fysiek als mentaal valt het slecht betaalde werk hem zwaar, vooral wanneer het werk handmatig moet worden gedaan als de machines de geest geven. Wanneer de voorgaande ploeg het quotum niet heeft gehaald, moet de volgende er extra hard aan trekken. (Berichten over de dubieuze arbeidsomstandigheden in de Franse abattoirs hebben het afgelopen jaar ook in ons land voldoende stof doen opwaaien.) Soms deelt hij de boosheid van zijn collega's, maar meedoen aan de staking mag hij niet als uitzendkracht, dus houdt hij zich gedeisd vanwege de angst om aan het einde van de dag ineens geen werk meer te hebben.

Toch is zijn boek geen aanklacht, hij zet juist verschillende werelden tegenover elkaar: beroepsdeformatie (het zijn geen dode dieren, maar zware, onhandige dingen) en oorlogsgeweld (aan de lopende band moorden zonder erbij na te denken); het bewustzijn uitschakelen uit zelfbehoud. Doordat hij het werk gaat begrijpen, wordt zijn boek juist een eerbetoon aan de arbeiders. Wat zijn moreel op peil houdt is de liefde voor zijn vrouw, hun puppy PokPok, zijn kracht, het leven en de solidariteit tussen hem en zijn collega's. Paradoxaal is dat hij tot de ontdekking komt dat hij door het geestdodende werk mentaal tot rust is gekomen en 'zijn fokking angstaanvallen'  zijn verdwenen.

De Franstalige titel À la ligne betekent niet alleen 'aan de lopende band', maar duidt ook op de opmaak van de tekst die volledig 'aan de kantlijn' is geschreven.

Als motto heeft hij gekozen voor een uitspraak van Apollinaire. 'Het is ongelooflijk wat je niet allemaal kunt verdragen', waarmee hij al aangeeft dat hij het afzien en oprekken van zijn grenzen heeft ingezet als thema.

Om niet te verzanden in afstomping, is het zijn redding dat hij zijn klassiekers kent en daaraan kan denken. Hij maakt gebruik van name dropping, citeert onder andere Zola (De mijn, de eerste vakbond) en Apollinaire (die ook gebruik maakte van de perspectiefverschuivingen tussen 'ik' en 'jij', en met zijn gedicht Zone een half-surrealistisch beeld schetst van de rafelranden van een gemeenschap.) Hij 'zingt luidkeels overstemd door het lawaai van de machines' de liedjes van Charles Trenet en in gedachten converseert hij met Proust, Baudelaire, Hugo, Beckett, Marx. Tijdens het werk heeft hij alle tijd om over de literatuur na te denken en ontstaat het plan om alles op te schrijven, waarbij het tempo van het werk het ritme maakt van zijn tekst. Ondanks de ferme taal die hij gebruikt, leest het boek als poëzie in proza, lieflijke taal, en krijgt de fabriek zo nu en dan zelfs iets poëtisch.

'Welke poëzie valt er te ontdekken in de lopende band het razende tempo en het geestdodende werk/In machines die het nooit goed doen of veel te snel gaan/In die eindeloze nacht waar het vale licht van de tl-buizen weerkaatst op de witte tegeltjes van de muren het roestvrij staal van de werktafels de transportbanden de viesbruine vloer/In de dode dieren die je de hele nacht door loopt te duwen tot aan het krieken van de dag/Geen vogel komt ooit door een verborgen kier naar binnen vliegen'

Door gebruik te maken van humor, bijtend sarcasme en zelfspot is dit erudiete, uiterst originele debuut zeker geen sombere leesbeleving. De volharding en de eerlijkheid geven het zelfs een ontroerende toets. De ritmische, hallucinante, puntige en poëtische teksten heeft Floor Borsboom fantastisch omgezet in het Nederlands. Van Ponthus zal er helaas geen tweede roman meer verschijnen, daar hij op 23 februari 2021 aan de gevolgen van kanker is overleden.

Titel: Aan de lopende band. Aantekeningen uit de fabriek

Auteur: Joseph Ponthus

Vertaling: Floor Borsboom

Pagina's: 264

ISBN: 9789029540636

Uitgeverij De Arbeiderspers

Verschenen: juli 2020