P. A. Daum - Uit de suiker in de tabak

Recensie door Cies
Uitgeverij Nijgh & van Ditmar   

 

Alles behalve mierzoet Tempo Doelo waar ik tabak van heb 

P.A. Daum (1850 – 1898) emigreerde in 1879 naar Nederlands-Indië om daar als journalist aan de slag te gaan. Zijn kennis en ervaring als journalist vinden we dan ook terug in Uit de suiker in de tabak. Dit verscheen tussen december 1883 en juli 1884 als feuilleton in het Indisch Vaderland, een krant waar Daum hoofdredacteur en eigenaar van was. Uit de suiker in de tabak leest als een rapportage in romanvorm over het leven van planters in de buitengebieden van Java. Door zo waarheidsgetrouw als mogelijk te schrijven én doordat het een van de eerste romans in het Nederlands is die in de ‘ik-vorm’ is geschreven, wordt het wel als de eerste naturalistische roman in het Nederlands beschouwd. 

De ‘ik’ in Uit de suiker in de tabak is de in Nederland gesjeesde student James van Tuyll. Hij wordt door zijn ouders naar de Oost gestuurd om daar aan de hand van zijn oom toch nog iets van zijn leven te maken. Het lastige voor James is dat hij gesjeesd is vanwege zijn vooringenomen en opvliegende karakter en dat neemt hij natuurlijk mee naar Java. Via zijn oom krijgt hij een baantje als opzichter bij de suikeronderneming van de filosofische en relativistisch ingestelde Drossaarts. Drossaarts woont tot zijn volle tevredenheid samen met een Indische concubine. Van Tuyll trouwt, na ongeveer vijf jaar in Indië gewoond te hebben, met Hélène Sanders, de dochter van een planter. Hélène is geboren en getogen in Nederlands-Indië. Kort na hun huwelijk neemt James van Tuyll de onderneming van Drossaarts, die besloten heeft om in de tabak te gaan, over. 

Het huwelijk tussen James en Hélène blijft kinderloos. In de loop der jaren gaat zij steeds hogere financiële eisen stellen omdat ze zich stierlijk verveelt op de plantage. Doordat er in de tabak goed geld wordt verdiend, meer dan in de suiker, besluiten ze door hebzucht gedreven om ook in de tabak te gaan. Dit gaat financieel ook goed, zo goed zelfs, dat James en Hélène het zich kunnen veroorloven om voor langere tijd naar Europa te gaan. In Parijs zetten ze de bloemetjes buiten en geven grof geld uit. James en Hélène groeien wel steeds verder uit elkaar. Wanneer ze weer terug gaan naar de Oost, omdat ze bericht hebben gekregen dat het financieel slecht gaat, is het huwelijk feitelijk over. Zij gaat niet mee terug naar de tabaksplantage en gaat bij haar zus wonen. Hij keert wel terug, maar is te laat om een faillissement te voorkomen. Er zit voor hem niets anders op dan een baantje aan te nemen als administrateur en gedesillusioneerd zijn dagen te slijten ver weg in het binnenland van Java. 

Daum heeft in Uit de suiker in de tabak veel aandacht voor de huwelijkse moraal. Van Tuyll denkt uit liefde met Hélène te zijn getrouwd, maar wordt door Drossaarts er fijntjes op gewezen dat ze met elkaar zijn getrouwd door een gebrek aan beter. In de binnenlanden van Java is niet zo heel veel keuze wanneer je alle twee in verband met de maatschappelijke acceptatie met een ‘Hollander’ wil trouwen. Van Tuyll en veel andere mannen in zijn omgeving vinden het niet meer dan normaal dat zij wanneer het hen uitkomt naar de hoeren gaan, er een maîtresse op na houden, maar vinden het niet kunnen dat hun echtgenote gelijkaardig zou handelen. Deze dubbele moraal en zijn vooringenomen houding ten opzichte van het vermeende gedrag van Hélène zijn de oorzaken waarom hun huwelijk strandt. Daum is in zijn beschrijving van de drogredenen die Van Tuyll hanteert om zijn dubbele moraal te verdedigen allesbehalve een ‘neutrale’, laat staan ‘objectieve’ naturalistische auteur. Daum kiest openlijk partij voor Hélène en alle andere vrouwen in gelijkaardige situaties. Hélène wordt door Daum neergezet als een intelligente en verbaal sterke vrouw die niet zwijgzaam en lijdzaam het gedrag van haar echtgenoot accepteert, maar hem er op aanspreekt.

Dit is een impliciet pleidooi van Daum voor (beter) onderwijs en meer beroepsmogelijkheden voor meisjes. In dit opzicht is Uit de suiker in de tabak (bijna) een feministische roman. In zijn journalistiek werk was dit pleidooi voor bijvoorbeeld een meisjes HBS wel expliciet aanwezig. 

Titel: – Uit de suiker in de tabak
Auteur: P.A. Daum
Uitgever: Nijgh & van Ditmar
ISBN: 9789038897233
Genre: fictie
Pagina’s: 327
Verschenen: Deze editie 2013, oorspronkelijk 1885