Jan Brokken - Baltische zielen

Recensie door Tea van Lierop
Uitgeverij Atlas Contact 

Ik knik langzaam, besef tussen welke vertrapte zielen ik vertoef, en huil geluidloos.   

Een intens menselijke blik op geschiedenis   

Baltische zielen met als ondertitel Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen is wederom een opmerkelijk boek van Jan Brokken. De auteur laat historische gebeurtenissen leven door in het spoor te treden van ooggetuigen of mensen die met verhalen en herinneringen van hun voorvaderen geschiedkundig belangrijke veranderingen in beeld brengen. Jan Brokken heeft een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan en wie eenmaal de smaak te pakken heeft van zijn thema’s en schrijfstijl kan de verleiding meer te lezen van deze auteur moeilijk weerstaan. Hoewel er wel degelijk politieke achtergronden ter sprake komen leest het boek niet als een geschiedenisboek. Door het accent te leggen op een persoon die destijds een belangrijke maatschappelijke functie had, krijgen politieke verschuivingen ineens een persoonlijke lading. 

De uitgekozen personen komen uit verschillende staten en hebben diverse achtergronden. Zo zijn er Joden die te maken krijgen met antisemitisme, auteurs en musici die tegen de wetten van de censuur aanlopen en zorgt de machtswellust van Rusland voor uiterst pijnlijke ingrepen in de autonomie van de Baltische staten. Vergeet de eendimensionale loyaliteit van de bevolking, met het verschuiven van de macht raken ook die verhoudingen uit balans, dit zie je terug in het leger, waar soldaten de kant kiezen die hen op dat moment uitkomt. 

In 15 hoofdstukken komen markante persoonlijkheden aan bod die in hun context geportretteerd worden. Hierbij worden zijpaden niet geschuwd waardoor verrassende verbanden zorgen voor helderheid en levendigheid. De hoofdstukken laten zich goed apart lezen zodat het een verhalenbundel wordt met een overkoepelend thema. Stuk voor stuk doen de verhalen een beroep op het gevoel, wat dit betreft weet de auteur met recht de juiste snaar te raken. 

Een erg mooi voorbeeld hiervan is te lezen in het hoofdstuk In de buurt van componisten waarin het verhaald verteld wordt van de kinderrijke familie Gaižauskas. Het gezin bestond uit vader, moeder en tien kinderen die samen een muzikaal ensemble vormden. In een Latvia-busje van de Componistenbond reisden ze door heel Litouwen om op te treden en zorgden voor het nodige vertier voor de landarbeiders. Het gezin leed een kunstenaarsbestaan met vakanties aan zee. Mooi zijn de beschrijvingen over hun levenswijze, zo werden er paddenstoelen en bessen gezocht in de herfst en maakten ze buitenlandse reizen in de winter. Toch was er geen echte vrijheid.

 

´Bij Saule (een van de tien kinderen, red) thuiskwamen in het midden van de jaren zeventig westerlingen over de vloer. Ze vonden het componistengezin en eigenlijk alle Litouwers zielig. Misschien niet arm maar armetierig. Verstoken van het geringste comfort. Onderdrukt. Saule kon er niet bij: zij wáren niet zielig! Zij woonden in een prachtig huis, zij hadden het goed. Wat een vooringenomenheid! Dat ze niet openlijk over de periode van het Vrije Litouwen mochten praten en hun Litouwse helden niet mochten vereren, was een kwalijke trek van de Sovjets.´ 

 

Nog een verhaal dat diepe indruk maakt is De Baltische barones met als ondertitel over oude families en vooroordelen. De auteur spreekt met barones Edith von Grotthuss, haar roots liggen in het Duitse Münster en haar voorvaderen verhuisden in de dertiende eeuw naar Litouwen. In 1939 moest ze, net als alle andere Duitse Balten, terug naar Duistand, om in 1992 weer teug te keren naar Litouwen. Haar geschiedenis gaat terug naar de kruisridders die in de dertiende eeuw de heidenen in het oosten wilden bekeren. Rasverteller Jan Brokken neemt ons mee naar die tijd en geeft een verslag wat er gebeurde van die twaalfde eeuw tot 1939. Onder de naam Teutoonse ridders werden de landen aan de Oostzeekust in beslag genomen. De opmars naar Rusland, bekend onder de naam Slag op het IJs, werd gestopt in 1242.

In dit hoofdstuk, waarin opkomst en verval van de aristocratie zo treffend beschreven wordt, duikt ineens Tomasi Di Lampedusa, schrijver van De tijgerkat (1958) op. Het schijnt dat hij in Koerland (historische regio in Letland) het idee kreeg hoe hij zijn roman over de teloorgang van zijn eigen familie vorm kon geven. Di Lampedusa was prins van Sicilië en laatste telg van het roemrijke geslacht. Deze prachtige klassieker krijgt een extra dimensie dankzij de vertelling van Jan Brokken. 

Een andere naam die de aandacht trekt is die van filosofe Hannah Arendt. Haar geschiedenis wordt verteld in het hoofdstuk De stad van Hannah Arendt, met deze stad wordt Köningsberg (Pruissen) bedoeld, later werd het Kaliningrad (Rusland). Ook Immanuel Kant komt uit Köningsberg. Zijn leer maakte indruk op de jonge Arendt, als veertienjarige las ze zijn verzamelde werken. Dat ze later afstand nam van zijn standpunten belette haar niet zelf verder te gaan met het ontwikkelen van haar eigen theorieën over het denken in politieke zin. Haar grootmoeder was Joods en haar moeder drukte haar op het hart dit altijd verborgen te houden. Het eigenzinnige karakter van Arendt botste met de realiteit, meegaandheid was niet haar sterkste kant en daarmee maakte ze het zichzelf niet gemakkelijk. Toch lukt het haar het gymnasium met succes af te ronden. 

Haar turbulente leven wordt in vogelvlucht beschreven en nodigt uit tot meer te lezen van deze bevlogen filosofe en tijdgenoot van Martin Heidegger. Met deze man kreeg ze een complexe verhouding en stond ze als muze aan zijn zijde terwijl hij zijn magnus opus Sein und Zeit schreef. In een van haar werken Eichmann in Jerusalem schreef Arendt;

‘Als je ten aanzien van belangrijke vragen tegen jezelf zegt: “Wie ben ik dat ik daarover kan oordelen?” ben je al verloren.’ Zo was het, ja. Net zoals ‘de banaliteit van het kwaad.'

 

Dit en nog veel meer is te lezen in dit fantastische boek dat de nieuwsgierigheid oproept  naar  bekende en minder bekende inwoners van de Baltische staten en ontdekken wat het betekent wanneer je hebt over de Baltische ziel. Een aanrader! 

Titel: Baltische zielen
Auteur: Jan Brokken
Uitgever: Atlas Contact
ISBN: 9789045036854
Genre: non-fictie
Pag.: 464
Verschenen: 2010