Eva Menasse - Dunkelblum

Recensie door Roosje de Vries
Uitgeverij Atlas Contact

De geschiedenis van Dunkelblum

Dunkelblum is een plaatsje in de verre zuid-oost hoek van Oostenrijk. Een slaperige plek, maar toch: ‘[…] hebben de muren oren, de bloemen in de tuinen hebben ogen, ze draaien hun kopjes alle kanten uit om maar niets te missen, en het gras registreert met zijn snorharen elke stap die wordt gezet.’ (2022: 11). En als dat al voor bloemen, muren en gras zo is, dan beleven de Dunkelblumse mensen het al helemaal zo. Nou ja, ik hoef die metafoor natuurlijk niet uit te leggen.

Er hangt altijd een zekere dreiging in de lucht; een dreiging die stamt uit het verleden. Die maakt mensen voorzichtig en zelfs wantrouwig. Dat verleden is niet heel duidelijk aanwezig. De twee wereldoorlogen hebben er natuurlijk mee te maken. En de grens met Hongarije, die om de hoek is. Er is een herinnering aan dat grote Rijk, waar Oostenrijk en Hongarije eens hand in hand gingen. Nou ja, dat hand-in-hand-gaan, daar valt wel wat op af te dingen. Wie de Sissi-films met Romy Schneider heeft gezien, weet dat het Oostenrijk was die in de Donau-monarchie de dienst uitmaakte en dat Hongarije het achtergestelde broertje was. Feitelijk bestond de dubbelmonarchie uit het hedendaagse Oostenrijk, Hongarije, Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Tsjechië, Slowakije, Slovenië en delen van Italië, Montenegro, Polen, Roemenië, Servië en Oekraïne.

In ieder geval was er dat grootse verleden, maar ook de twee wereldoorlogen die voor de dubbelmonarchie bepaald niet goed uitpakten, en dat is natuurlijk een understatement.

Dit verhaal begint in de zomer van 1989. De grens met Hongarije en de hele communistische wereld begint scheuren te vertonen. Sinds het einde van WOII verandert er van alles, te veel wellicht. Verschillende gebeurtenissen beginnen de Dunkelblumse suffe en bedompte boel op te schudden. Zo wordt er op een hoger gelegen weide een geraamte gevonden. Is het een nazi, een soldaat uit WOI, een vluchteling, een Jood, of een verdwenen Dunkelblumse vrouw? De verwaarloosde Joodse begraafplaats in het stadje - toch eerder een stadje dan een dorp - wordt opgeknapt door een groep progressieve jonge mensen, die niet uit Dunkelblum komen. Meer vreemdelingen doen Dunkelblum aan. Daarbij zijn een paar autochtone Dunkelblumers, onder wie een jonge vrouw en een oude gay reisbureau-houder, bezig de plaatselijke geschiedenis te ontrafelen. Het nazi-verleden is alomtegenwoordig, maar veelal onderhuids, al blijven zwakke plekken in het zwijgen daarover niet onopgemerkt. Een dementerende winkelier begint op te geven van zijn voormalige nazipraktijken.

Is het wel mogelijk dé geschiedenis van Dunkelblum te schrijven? Is het mogelijk het verleden überhaupt te ontrafelen? Dat zijn twee verschillende zaken, maar ik ga daar verder niet op in. Eén ding wordt duidelijk: dé geschiedenis bestaat niet. Er bestaan verschillende geschiedenissen: van families, van sociale groepen, van de rangen en standen, van verschillende ‘ethnische’ en culturele groepen, van individuen. Maar zelfs die micro-geschiedenissen laten zich feitelijk niet schrijven. Alle pogingen daartoe mislukken. Blijkbaar moeten we leven met een duister verleden. Dunkelblum staat natuurlijk in zeker opzicht voor ons allemaal. Dunkelblum is ‘elckerlijc’.

De Oostenrijkse auteur Eva Menasse maakt voortdurende omtrekkende bewegingen in de vertelling. Om de beurt met meanderende omwegen en heen en weer slingerend tussen verleden en heden, komen de verschillende bewoners en voormalige bewoners voor het voetlicht. Er is een opmerkelijk landkaartje voorin het boek geplaatst met de woningen en hun bewoners. Dat moet je vooral veel raadplegen tijdens het lezen, want ik raakte de draad nog wel eens kwijt.

Al die omtrekkende manoeuvres en duistere doolhof-paden zijn uitingen van het feit dat de Dunkelblumse geschiedenis niet bestaat en ook nooit zal kunnen bestaan, en dus ook niet beschreven en opgeschreven kan worden. Wat dat betreft is Menasse uiterst consistent in deze roman met betrekking tot haar opvatting over de geschiedenis die niet bestaat. In die zin is deze roman een ideeënroman. Dat betekent ook - en ook daarin is Menasse wederom consistent - dat er niet echt een einde is aan het verhaal.

Anderzijds betekent dat dat de lezer op de proef gesteld wordt - en dat is zeer legitiem, maar toch voldeed het mij niet helemaal. Mijn Vlaamse boekenvrienden noemen het dat ‘je als lezer op je honger blijft zitten.’ Je verwacht van een roman, van een verhaal dat er een min of meer duidelijke handeling is en dat personages en motieven daarin fijn samengaan en er iets moois ontstaat. Iets lelijks of iets verdrietigs kan natuurlijk ook mooi zijn.

Wat ook wel apart is dat Menasse tamelijk ironisch schrijft. Niet heel overdreven, maar wel met een ironische distantie. Dat heeft ook voordelen. De geschiedenis van Oostenrijk tijdens WOI en WOII is niet niet iets waar je als Oostenrijker trots op kan zijn. Bovendien hebben veel Oostenrijkers zich schuldig gemaakt aan wat je als ‘oorlogsmisdaden’ zou kunnen beschouwen. En wat blijkt natuurlijk, veel van die opvattingen bestaan nog steeds. Denk aan: antisemitisme, niet de minst ‘foute’ opvatting. Ik ben geen Oostenrijker, en daarom mis ik, denk ik, heel veel aan verwijzingen en dergelijke in de tekst. Voor Oostenrijkers zal deze roman confronterender zijn dan voor mij.

Zeker is dit een roman die het waard is om te lezen, maar helemaal enthousiast ben ik toch niet. Ik snap het concept, maar voel me toch een beetje ‘in de steek’ gelaten door de auteur.

Overigens krijgt deze roman enorm veel positieve kritieken.

Eva Menasse (Wenen, 1970) studeerde geschiedenis en Duitse literatuur. Ze werkte onder andere bij het Oostenrijkse tijdschrift Profil en bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung en ontving eerder de Heinrich-Böll-Preis. Haar roman Quasikristallen (2014) stond maandenlang op de Spiegel-bestsellerlijst. Eerder verschenen ook Vienna en de verhalenbundel Dagelijkse zonden. Haar boek Dieren voor gevorderden verscheen in september 2018 en werd bekroond met de Österreichischer Buchpreis. Eva Menasse woont in Berlijn. (Bron: https://www.atlascontact.nl/auteur/eva-menasse/)

--

Titel: Dunkelblum zwijgt

Auteur: Eva Menasse

Vertaling: Annemarie Vlaming

Pagina's: 524

ISBN: 9789025472269

Uitgeverij Atlas Contact

Verschenen: juni 2022