Philippe Claudel - Een Duitse fantasie

Recensie door Philipp van Ekeren
Uitgeverij De Bezige Bij

Duitslands adem ruikt naar zwavel

Bij een bezoek aan een ruim gesorteerde boekhandel te Den Bosch zag ik op mijn weg naar de kassa dit boekje liggen. Op Twitter had ik deze uitgave al bij menig literatuurliefhebber langs zien komen. Vooral de titel – Een Duitse fantasie – en de illustratie op de omslag deden mij in de winkel terstond besluiten om deze laatste publicatie van Philipp Claudel aan te schaffen. Gelukkig maar, want zoals De Volkskrant op de achterzijde meldt is 'Claudel een meesterlijke verhalenverteller'. Na het boek gelezen te hebben ben ik het daar hartgrondig mee eens.

Dit boek kent maar vijf hoofdstukken, ogenschijnlijk losse verhalen. Toch zal elke lezer ongemerkt verbindingen gaan leggen door de naam Viktor, een Wehrmachtsoldaat, die in drie verhalen opduikt. Het thema van alle verhalen is de doorwerking van het nazisme na 1945. Niemand kan er van loskomen. Van vage herinneringen tot levenslange trauma's. Het getuigt van superieur schrijverschap om het bittere gif van deze inktzwarte periode, tot in de vezel van de hoofdpersonen, zo raak te beschrijven. Notabene geschreven door een fransman die deze periode zelf niet heeft meegemaakt. Het is geheel fictief of, zoals hij het zelf aanduidt in de titel, een fantasie. De kijk van de Duitse buren wordt mooi weergegeven in het voorwerk door het gedicht van Pierre Mac Orlan, een Franse romanschrijver met het gedicht 'Voorbij de Rijn…' en de regel 'Duitslands adem ruikt naar zwavel' van de Oostenrijkse romanschrijver en dichter Thomas Bernhard voorin het boek. De stemming wordt hierdoor gezet.

Uitgezonderd 'Gnadentod' zijn het allemaal persoonlijke verhalen van, in eerste instantie, gewone mensen. Prachtig en indringend geschreven. Met één terloopse opmerking kan Claudel je beeld over de hoofdpersoon drastisch veranderen.

'Ze hadden hem gevormd. Ze hadden een efficiënt werktuig van hem gemaakt. Ze gaven hem bevelen. Hij voerde ze uit.'

'Een stokoude zwart-witfoto met daarop een groep glimlachende soldaten met aangelijnde honden en wagons op de achtergrond.'

Ontreddering, afhankelijkheid, aftakeling en wreedheid. En waar de factor tijd cruciaal blijkt te zijn. Speelt het verhaal zich af tijdens of vlak na de Tweede Wereldoorlog of in het heden, het kan een levensgroot verschil maken tussen dader of slachtoffer van de hoofdpersonen.

'Gnadetod' is anders van opzet. Dit deel vertelt, is op bijna een documentaire-achtige wijze, het leven van een getalenteerde kunstenaar die ernstige gewond aan zijn hoofd is geraakt bij een granaatinslag in de Eerste Wereldoorlog. Hij is daarna helemaal de weg kwijt en niet meer in staat is om te tekenen of schilderen. Vervolgens belandt hij regelmatig in een psychiatrische inrichting en

'[…] mag (hij) na een lang leven vol lijden, profiteren van het programma dat op bevel van de Führer in het leven is geroepen om de zwaarste gehandicapten van wie de gezondheidstoestand helaas geen hoop op remissie toelaat, verlichting te bieden. Heil Hitler!'

Programma Aktion T4: eliminatie dus. Dit wordt verteld aan de hand van 'officiële' verklaringen van medische geneesheren tijdens de wereldoorlog, krantenartikelen met betrekking tot een veiling van zijn werk, een interview met een biograaf en dergelijke. Een treffende verzameling van de documenten in de periode tussen 1940 en 2004 die op een fijne manier geschiedenis proberen te schrijven. Van huiveringwekkend afstandelijke nazi-bureaucratie tot huichelarij, hypocrisie en geschiedvervalsing voor eigen gewin.

Het laatste verhaal over een joods meisje dat een massa-executie overleeft heeft mij het meest geraakt. Claudel weet als geen ander de ontreddering van het kind te beschrijven. Ik moest het halverwege het verhaal het boek even wegleggen om op adem te komen.

'[…] dekens en lakens zijn vervangen door mannen- en vrouwenlichamen overal om haar heen, onbeweeglijk, die haar niet verstikken, die lange tijd hun warmte aan haar afstaan terwijl de koude sneeuw uit de grijze hemel valt, [...]'

En het is zeker niet alleen kommer en kwel. In het tweede verhaal bijvoorbeeld domineert een herinnering aan een ontmaagding van een onschuldige jongen. Dit souvenir blijkt niet in de vergetelheid te zijn beland. De passie en het verlangen naar dat moment komen in alle hevigheid terug als de ouderdom toeslaat.

Dat is wat goede literatuur behoort te doen. Inleving en beleven. Dat je de vochtigheid voelt, de geur herkent, totale afhankelijkheid ondergaat, dat de kille Endlösung von Fremdkörper begrijpelijk wordt of… de hel van het overleven doormaakt. En dat doet Claudel met verve. In een schitterende, beeldende schrijfstijl. Het heeft mij dan ook niet verbaasd dat hij ook scenarioschrijver en filmregisseur is. Een boek dat een groot publiek verdient.

Titel: Een Duitse fantasie

Auteur: Philippe Claudel

Vertaling: Manik Sarkar

Pagina's: 160

ISBN: 9789403122519

Uitgeverij De Bezige Bij

Verschenen: augustus 2021