Józef Wittlin - Het zout der aarde

Recensie door Mireille Bregman
Uitgeverij Wereldbibliotheek 
Schwob winteractie 2020-2021

De Armee van de Dubbelmonarchie

'Een verwonderde baanwachter in het verre Hoetsoelse land sluit voortdurend de slagboom. Zó veel treinen deze nacht en allemaal naar Hongarije. "Wat is er aan de hand?" "Oorlog!"'

Juli 1914. Józef Wittlin beschrijft in Het zout der aarde een bepalende gebeurtenis in de Eerste Wereldoorlog wanneer de keizer van Oostenrijk-Hongarije een oorlogsverklaring tekent aan Servië. Het uitgestrekte keizerrijk en koninkrijk mobiliseert haar troepen, dus de mannen komen uit alle windstreken naar kazernes toe om onder de geel-zwarte vaandels van de kaiserlich und königliche Armee te vechten. Vanuit Wenen, Galicië, Moravië, Bosnië, vanaf de rivieren Donau, Weichsel, Boeg, Memel worden mannen opgeroepen en in treinwagons gestopt. Heel Europa maakt zich op voor een kortdurende oorlog. De roman roept, juicht, stampt in de proloog. Daarna gaat het verhaal naar de simpele ziel Piotr Niewiadomski die door de oproep van zijn bovengeschikte eindelijk de begeerde kepie van de spoorwegen mag opzetten. Hij begrijpt als analfabeet lang niet alles, maar vanuit zijn baanwachtershuisje langs de lijn Lemberg- Czernowitz- Itzkány ziet hij wel dat de treinen vol officieren en soldaten uit verschillende delen van (nu) Polen, Oekraïne en Roemenië richting Boedapest gaan.

Dan wordt hij zelf ook opgeroepen, eerst voor keuring en pas weken later voor de militaire opleiding, Samen met de boeren, orthodox-christenen, Joden, katholieken, die 'vervloekte' Hongaren en wat al niet meer wordt hij in net zo'n trein gezet.

 

'Eentje van de keizer begrijpt een ander van de keizer altijd wel, al was het maar in het Duits. Deze gendarme was er een van de koning. Zie je wel, de Hongaren verdienen zelfs geen keizer.'

Kenmerkend aan de hele roman is dat Wittlin je een panorama biedt op alle oorlogsvoorbereidingen: 
van de oorlogseed ("linksom of rechtsom, je leven behoort de keizer toe"), de dood van de paus en orthodoxe gebruiken ga je naar het leven van de Stabsfeldwebel die het leger praktisch ademt. Altijd keer je terug naar Piotr.

De taal is in het begin bombastisch te noemen, dat zwakt af maar de auteur heeft een goed oog voor detail gehad. Zeker voor wat betreft de vele volkeren met hun talen die, als je niet oppast, elkaar de tent uit vechten, maar het achterwege laten omdat ze in hetzelfde kaiserlich und königliche Armee vechten. Daarom heb ik er tijdens het lezen een paar kaarten bij gezocht die de geografische indeling ten tijde van 1910 tonen.

Achterin is een extra hoofdstuk met uitleg van Madeleine Rietra, vicevoorzitter Internationale Joseph Roth Genootschap opgenomen. De Pool Wittlin was een vriend van Roth en moest ook zijn land ontvluchten voor WOII. Tijdens de vlucht gingen zijn manuscripten voor de twee vervolgdelen op Sól ziemi/Het zout der aarde verloren. De trilogie zou De geschiedenis van de geduldige infanterist moeten heten. Het lukte Wittlin later in zijn Amerikaanse leven niet meer het alsnog af te ronden. In 1937 kwam het boek voor het eerst in het Nederlands uit, in 2020 vertaalde Dirk Zijlstra het opnieuw, voortreffelijk. Het zout der aarde is een zeer passende titel in het licht van de trilogie en is een literair verhaal dat iedereen zou moeten lezen die zich onder meer verdiept in Zweig, Roth, Mann.

Titel: Het zout der aarde

Auteur: Józef Wittlin

Vertaling: Dirk Zijlstra

Pagina's: 320

ISBN: 9789028450875

Uitgeverij Wereldbibliotheek

Verschenen: oktober 2020