Interview – Meta Gemert over haar boek Barbara – Een gezongen leven

 

“Door het onderzoek naar Barbara heb ik mij haar leven eigen gemaakt.”

Over de auteur

Voordat Meta Gemert zelfstandig vertaler (vooral uit het Engels) en uitgever werd, werkte zij voor verschillende bedrijven en organisaties in Londen (Ontario, Canada), Leiden, Groningen, Londen (Engeland), Den Haag en Amsterdam. Zij had de ambitie om al heel vroeg met pensioen te gaan, zo rond haar veertigste, maar telkens kwam er iets tussen, voornamelijk geldgebrek. In 2017 richtte ze uitgeverij Van Maaskant Haun op en toen besefte ze dat ze nog lang niet met pensioen zou gaan, want het uitgeven van mooie boeken is het leukste dat er is.

Over het boek

Op 24 november 2022 is het 25 jaar geleden dat de chansonnière Barbara (1930-1997) – geboren als Monique Andrée Serf – overleed. Er zijn veel artiesten en kunstenaars van wie wordt gezegd dat ze onvergetelijk zijn, maar Barbara was wat dat betreft het summum: in Frankrijk was ze een waar icoon met de status van een rockster. Haar optredens werden gaandeweg steeds meer een spirituele belevenis. De meerderheid van haar toehoorders was relatief jong, tussen de 17 en 35 jaar, en als haar stem het tijdens een concert even liet afweten, zong dat publiek zelf luidkeels de chansons met haar mee. ‘J’aime les journalistes, mais je déteste les questions’ is een geestige maar gemeende uitspraak van haar. Ze had een moeilijke jeugd, waardoor elke vraag die iets diepgravender was een geërgerde reactie opwekte. Zij zóng haar leven (‘Je chante ma vie’) en ze wilde dus het liefst alleen vertellen over haar werk.

In Barbara – een gezongen leven schetst Meta Gemert aan de hand van een aantal chansons, interviews, en verhalen van en over vrienden, minnaars en assistentes, een beeld van deze geweldige, veeleisende, licht ontvlambare en genereuze vrouw.

Interview Meta Gemert

Zandpol, 16 november 2022; we spraken elkaar bij het Letterenfonds, een mooie gelegenheid om het interview te plannen dat al in de pen zat. Het was iets te kort tijd om een live afspraak te maken, dus planden we een videogesprek om te praten over haar boek Barbara – een gezongen leven, waarmee ze een levensschets heeft geschreven over deze veelzijdige chansonnière. Vier maanden onderzoek zijn er aan het schrijven van het boek vooraf gegaan, vier maanden om in het leven van de artieste te duiken. Met nadruk vermeldt Gemert dat het nooit haar bedoeling is geweest om een biografie over haar te schrijven. Aan de hand van haar chansons, interviews en de verhalen van mensen die Barbara (geboren als Monique Andrée Serf, 1930-1997) om zich heen had verzameld, is Gemert in haar leven gedoken en is dit prachtige boek ontstaan.

Marjon Nooij

Meta, het idee om een boek over Barbara te schrijven is ontstaan omdat je het zo jammer vond dat er in de eerste serie van het programma Chansons van Matthijs van Nieuwkerk en Rob Kemps zo weinig aandacht werd geschonken aan de Franse chansonnière Barbara. Je hebt je behoorlijk verdiept in haar leven en dat heel meeslepend beschreven. Voor mij heeft het een herontdekking van de melancholie van haar chansons teweeggebracht. Kun je iets vertellen over de rol die Barbara's muziek voor jou heeft vervuld.

“Ik leerde de muziek van Barbara kennen toen ik in Groningen ging wonen. Ik werd meteen getroffen door de emotie in haar stem. Ik had een maand of drie in Frankrijk gezeten waar ik druiven heb geplukt. Mijn Canadese broer woonde er met zijn gezin en ik bracht er veel tijd door. Ik was op dat moment echt Francofiel dus Barbara viel op rijpe grond. Mijn vriendinnen en ik zwijmelden bij haar. Ik vond haar heel intrigerend en mooi. Zij hoort bij mijn Groningse periode (1976-1985). Door het onderzoek naar Barbara heb ik mij haar leven eigen gemaakt.”

Zijn er voor jou ook verrassingen boven water gekomen? Chansons die je zelf ook niet kende?

“Ik was gestopt met het kopen van nieuwe platen in 1981 na haar album Seule. Toen ik me in haar ging verdiepen bleek dat ze daarna nog het muziekspektakel Lily Passion had gedaan met Gérard Depardieu, en een jaar voor haar dood in 1996, kwam haar allerlaatste plaat Barbara uit. Die muziek is prachtig. Toen ik jong was, vond ik het moeilijk om te horen dat haar stem zo achteruitging (op de laatste LP) en nu vond ik dat alleen maar prachtig, en alles ontroerde me zo dat ik heel vaak in tranen ben geweest. Zeker toen ik me in de teksten ging verdiepen die zo persoonlijk zijn. Ik kende voor die tijd haar chansons, maar van haar leven wist ik niets. Zij raakt me, zoals geen andere artiest me heeft geraakt, maar nu nog tien keer zoveel als toen. Ik werd eigenlijk postuum verliefd op haar.”

Ik heb gezocht naar het muziekspektakel Lily Passion. Zijn daar nog beelden van in omloop?

“Er zijn inderdaad nog videobanden van, maar die zijn nooit uitgegeven. Lily Passion heeft schitterende muziek geschreven, zoals 'Tango Indigo'. Ze maakte soms uitstapjes naar andere muziekvormen, en toen dus de tango, wat heel bijzonder was. Mijn hoop is dat die beelden toch nog een keer worden uitgegeven. Dat zou ik heel erg leuk vinden, want dan zie je haar bewégen. Overal waar Lily in dat stuk optreedt, vermoordt haar tegenspeler Gérard Depardieu mensen. David (Dépardieu) moordt in elke stad waar Lily optreedt. Hij kan het niet helpen, hij krijgt die drang door haar stem. Dat betekent dat zij moet stoppen met zingen voor publiek, maar alleen voor hem zingen mag nog wel. Wat ik minder leuk vind – ik heb wel de geluidsopname – is dat Depardieu in dat stuk af en toe zo vreselijk aan het schreeuwen is.”

Barbara heeft een bewogen leven geleid. Dramatische ervaringen, zoals onder andere incest, zorgden voor verwijdering van haar familie. Ze had een heel aparte attitude, veeleisend, opvliegend, lak aan alles en iedereen en ze werd beschouwd als een mythe. Toch gruwde ze ervan wanneer anderen in haar ogen hoogdravend deden over haar bezigheden.

“Ze had zeker geen lak aan het publiek, echt niet. Ze was moeilijk voor haar musici, maar die respecteerden haar; ze haalde het beste uit hen. Ze was niet alleen heel moeilijk en somber, maar ook heel geestig en had vaak de slappe lach. En ze was een goede vriendin voor anderen.

Omdat ze niets over zichzelf vertelde, hing men allerlei veronderstellingen aan haar op, dat ze intellectueel zou zijn. En dat was ze niet, ze haalde zichzelf juist veel te veel naar beneden. Ze had een minderwaardigheidscomplex doordat haar vader het niet afliet te zeggen dat ze dom was.”

Het levensverhaal van Barbara is heel indringend. Ze is uit een onveilige situatie gevlucht, maar toch heeft ze zichzelf zo knap ontplooid.

“Eigenlijk is ze ontzettend lang tegengewerkt. Niet alleen in het gezin, maar ook gedurende de hele episode dat ze optrad in België. Het duurde ook behoorlijk lang voordat zij erkend werd en het heeft nogal wat voeten in aarde gehad. Ze is al vijfendertig wanneer ze doorbreekt en dat is voor die tijd best oud. Haar incestervaring met haar vader heeft haar relaties met mannen waarschijnlijk ontzettend beïnvloed, want ze versleet de een na de ander, als om die eerste ervaring uit te wissen, maar dit is nooit helemaal gelukt. De mannen die ze om zich heen had waren over het algemeen erg lief voor haar. Zijzelf was op veel vlakken zo gepassioneerd dat het in de relaties vaak knetterde. Daarbij moest ze de passie, de hartstocht, wel vasthouden om te schrijven. Saillant detail is dat het zo slecht met haar ging toen ze net was doorgebroken, en ze al die aandacht toch moeilijk vond, dat ze een psychiater bezocht. Ze verwachtte, zoals wel meer mensen, dat deze ervoor zou zorgen dat ze een heel ander mens zou worden en haar grote angst was dat, als ze 'genezen' zou zijn, ze dan ook haar talent zou kwijtraken. Dus ze hield er na een paar sessies alweer mee op. Eigenlijk moest ze lijden om te zijn wie ze was.”

“Het verhaal over haar incestervaring heeft ze altijd verborgen gehouden. Dit is pas na haar dood naar buiten gekomen. Ze had veel voorgevoelens – ik denk dat ze ook wist dat ze dood zou gaan – en is begonnen haar memoires te schrijven.

In de zestiger jaren heeft Marie Chaix, een van haar assistentes, een boek over haar geschreven, maar Barbara weigerde het te lezen. Ook Jacques Tournier heeft over haar geschreven. Ze vond het verschrikkelijk, wilde niets weten van een biografie en ook geen autobiografie schrijven. Uiteindelijk heeft ze dus toch haar memoires geschreven, die overigens onvoltooid zijn gebleven, misschien om een verklaring te geven voor het feit dat ze zo moeilijk was, waarom ze zo vreselijk tegen de pers deed en tijdens interviews. Over haar verleden wilde ze niet praten. Eigenlijk achteraf ook wel begrijpelijk, want in de biografieën die na haar dood zijn verschenen, wordt er veel gespeculeerd over haar incestverleden en wordt ze in dat hokje geplaatst. Net of dat het enige was wat nog telde. Haar grote angst kan geweest zijn dat dit verhaal haar carrière zou doen ondersneeuwen. En verder was ze natuurlijk bang dat men haar niet zou geloven, zoals die misbruikverhalen van jonge vrouwen vaak nog steeds niet worden geloofd, en we hebben het hier over de jaren vijftig! Het is dus heel begrijpelijk dat ze haar mond hield.”

Barbara was door haar werk altijd onder de mensen, maar vaak ook was heel graag alleen. Toch had ze een groot en warm hart voor mensen die belangrijk voor haar waren en voor diegenen die dat nodig hadden. En ze heeft uiteindelijk toch haar vader nog opgezocht toen deze stierf.

“Vooral in de laatste jaren was ze veel alleen. Dat had ze nodig, want ze gaf alles in die optredens en dan had ze behoefte aan alleen zijn. Ook was het zo dat men vaak inbreuk probeerde te maken op haar privacy. Dan lagen de fans voor de deur bij wijze van spreken. Dat was gekmakend voor haar. Zoals elke artiest dat voelt, zit er iets dubbels aan succes. De overgang van publiek naar privé is een eeuwige strijd. 

Haar vader was trouwens al dood toen ze bij hem aankwam. Ze heeft zich met hem proberen te verzoenen in het liedje ’Nantes’. Ook in dat lied vertelt ze dat het al te laat was toen ze aankwam.”

Je laat de lezer meegenieten van de prachtige liedjes door niet alleen de Franse tekst, maar ook de integrale vertaling van de tekst in het Nederlands te vermelden. Het blijft jammer dat je muziek niet in een fysiek boek kunt stoppen en daarom het je een website opgezet als eerbetoon aan Barbara en als aanvulling op je boek.

“De Nederlandse vertalingen zijn maar snippers, hè. Op de website https://barbarachansons.nl staat alles van Barbara, ook een aantal versies van verschillende nummers. Alle muziek die Barbara ooit heeft gezongen, op studioalbums en tijdens liveconcerten, is hier te beluisteren. Het ligt in de planning dat deze website steeds aangevuld gaat worden. Het is ook nog steeds de bedoeling er beeldmateriaal op te zetten, maar dan moet er een connectie komen met YouTube, want beeldmateriaal is heel zwaar, in termen van bytes. En verder hebben we natuurlijk te maken met de rechten, maar ik heb een overeenkomst met Buma/Stemra gesloten. Voor de 24e november aanstaande, wanneer ze 25 jaar dood is, komt er in elk geval weer een blog. Het betreft een stuk dat na haar overlijden in Vrij Nederland stond, geschreven door Jacques Dohmen, toenmalig redacteur bij Querido en fan van het eerste uur.”

Het is duidelijk dat het werk van Barbara een behoorlijk autobiografisch karakter heeft.

“Eigenlijk was alles wat ze zong autobiografisch.”

Al die ingrijpende jeugdervaringen, zoals het verbannen worden tijdens de oorlog naar andere woonplaatsen, omdat ze in een Joods gezin is geboren, het onbegrip van haar moeder voor haar drang naar het maken van muziek, het overlijden van haar geliefde grootmoeder die haar wél begreep en het misbruik, zijn van grote invloed geweest op haar succes in haar carrière.

“Dat zou inderdaad zo kunnen zijn, maar het bleek al op heel jonge leeftijd dat ze talent had en ze wilde het ook heel graag benutten. Maar het is trouwens apart dat de relatie met haar moeder later verbeterde, ze hield ook onvoorwaardelijk van haar moeder. Ik denk dat wanneer je afgewezen wordt door een ouder, je altijd zult proberen om de ander te bereiken, al is het postuum. Haar moeder veranderde van houding toen haar dochter succes kreeg. De liefde voor haar kind werd pas uitgekristalliseerd, doordat andere mensen Barbara fantastisch vonden. Zij is later zelfs boven haar dochter gaan wonen, in hetzelfde flatgebouw. Barbara heeft heel liefdevolle chansons geschreven, zoals 'Mon enfance' en 'Rémusat'. Dit laatste was een van haar afscheidsliederen voor haar moeder. Haar Granny, geboren in Oekraïne, overleed toen Barbara zestien was. Zij was haar grootste fan, begreep haar en heeft haar altijd gesteund. Het liedje 'Eglantine', dat ze schreef over haar grootmoeder, heeft me heel erg geraakt.”

Wat ik zo frappant vind, is dat sommigen haar zo lelijk vonden. De foto's die in het boek staan laten haar zien in heel verschillende situaties en daarop is ze een heel mooie vrouw met een karaktervol gezicht.

“Dat ben ik met je eens. Ik vind haar ook een prachtige vrouw. Ze was 1,83 m en dat is zeker voor een Française heel groot. Haar goede vriend Jacques Brel zei dat hij haar lelijk vond, maar misschien vond hij dat omdat hij zelf ook niet zo mooi is. Ik kon (Gemert lacht) het toch niet laten om daar iets over te schrijven.

Barbara is op een trieste manier aan haar einde gekomen en na haar dood een mythe geworden.

“In Frankrijk is ze absoluut een mythe, en nu weer met de herdenking van haar overlijden. Ik kan me nog herinneren dat ik op een dinsdag hoorde dat Barbara was overleden, ik had haar een beetje uit het oog verloren, maar dat nieuws was voor mij heel dramatisch. Ze hoorde bij een bepaalde periode in mijn leven. Aan de andere kant was ik ook onder de indruk dat ze toch nog zo oud was geworden. Haar gebruik van slaap- en pepmiddelen, om maar op het toneel te kunnen blijven staan, hadden haar compleet uitgewoond. Uiteindelijk is ze overleden nadat ze iets heeft gegeten wat niet helemaal goed meer was. Haar laatste assistente, Béatrice de Nouaillan, woonde bij haar in huis en ik vermoed dat zij aanwezig was toen Barbara zo ziek werd. Eenmaal in het ziekenhuis is ze snel in coma geraakt en overleden door een toxic shock syndroom. Béatrice heeft het huis geërfd en woont nog steeds in Précy. Ze is de regisseur geworden van Gérard Depardieu, die tot op de dag van vandaag de chansons van Barbara zingt. Het frappante is dat zij, in tegenstelling tot anderen die een graantje van het succes hebben willen meepikken, altijd geweigerd heeft om over Barbara te schrijven.”

Alle boeken die Uitgeverij Van Maaskant Haun uitgeeft, hebben een Joods thema. Ook het gezin waarin Barbara opgroeide was van oorsprong Joods. Wat is jouw fascinatie voor het Jodendom?

“Al sinds ik vrij jong was, heb ik iets met het Joods. Ik kan mijn vinger er niet goed op leggen, maar het was een soort fascinatie. Niet met het geloof an sich, maar de cultuur van eten, gezelligheid, alles wat ermee te maken heeft. Mijn vaders broer was getrouwd met een Joodse vrouw, mijn favoriete tante. Als ik daar vandaan kwam was ik altijd misselijk, omdat ze me vol stopte met heerlijk eten. Als Barbara niet Joods was geweest, had ik dit boek waarschijnlijk ook niet uitgebracht, maar nu past het prima in ons fonds.

--

Eerder verschenen in Bazarow Magazine