Alice Zeniter - De kunst van het verliezen

 

Nergens meer thuis

Meelevend en invoelbaar zijn voor mij belangrijke criteria voor literatuur. Dat een verhaal iets teweeg brengt, informeert, verontrust of boeit. De kunst van het verliezen is zo'n boek. Naarmate het verhaal vordert, word je stapje voor stapje in deze familiegeschiedenis getrokken.

Alice Zeniter, een jonge Franse schrijfster, begint het eerste deel 'Het Algerije van papa' in het heden te vertellen vanuit een jonge geëmancipeerde vrouw Naïma, derde generatie Algerijns-Frans, die in een kunstgalerij in de Franse hoofdstad werkt. Zij begint de familiegeschiedenis van haar grootvader Ali te beschrijven. Een eenvoudige grondbezitter die met zijn twee broers in een van de zeven dorpjes op een bergkam in Kabylië (aan de kust van Algerije) woont. Een simpele man die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Franse leger in Europa heeft gevochten. Hij kan zijn geluk niet op als hij op een dag een olijvenpers in een rivier ziet drijven. Door deze pers weet hij in het dorp en omstreken zijn handel in olijven zodanig uit te breiden dat hij zelf niet meer hoeft te werken. Het levert hem en zijn familie een hogere status op. En afgunst bij andere families in het gebied.

Philipp van Ekeren

"Wordt rijkdom niet altijd afgemeten aan het zure gezicht van je buurman"

 

De Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog bereikt gegeven ogenblik ook zijn dorp en alle inwoners worden gedwongen om een kant te kiezen. De vrijheidsstrijders doen qua onderdrukking en represailles niet onder voor de Fransen. Ali heeft geen hoge pet op van de vrijheidsstrijders en houdt spaarzaam contact met de Franse autoriteiten. Ondanks dat hij hen geen informatie verstrekt over vrijheidsstrijders wordt hij toch door de FLN (Front de libération nationale) als verrader ('harki') aangemerkt. Door de dreigende machtsovername van het FLN ontkomt hij er niet aan om met zijn jonge vrouw en drie kinderen naar Frankrijk te vluchten om daar een nieuw leven te beginnen. Dit deel van het boek geeft gelijk een goed inzicht in de Algerijnse geschiedenis van de twintigste eeuw.

In deel twee van het verhaal 'Het kille Frankrijk' komt de familie met vele andere vluchtelingen terecht in het kamp Rivesaltes in Frankrijk, niet ver van de Spaanse oostgrens. Vervolgens in het kamp 'Le Logis d'Anne', boven Aix-en-Provence waar Ali bomen moet hakken. Uiteindelijk belandt de familie in een goedkope flat aan de rand van Flers in Normandië. De focus in het verhaal is inmiddels verlegd naar de oudste zoon Hamid. Een zoon die zich realiseert dat de Franse taal beheersen de enige mogelijkheid is om te ontsnappen uit de onderklasse. Hij doet enorm zijn best en krijgt daardoor de kans om verder te studeren. Door zijn ontwikkeling krijgt hij automatisch een grote verantwoordelijkheid binnen zijn familie omdat zijn ouders amper Frans spreken en niet kunnen lezen of schrijven.

In Frankrijk krijgen zijn ouders nog een hele rits aan kinderen. In de krappe flatwoning maakt de drukte en het lawaai het bijna onmogelijk om te studeren. Schaamte maakt de afstand tot zijn vader steeds groter. Hamid distantieert zich steeds meer van zijn ouders en rebelleert tegen hun traditionele opvoeding.

"Zijn hoofd zit zo vol met 'je moet', 'je mag niet' en 'omdat ik het zeg' dat hij amper nog vooruitkomt. 's Nachts wiedt hij zijn innerlijke tuin in plaats van te slapen. De knopen hakt hij door."

In de vierde of vijfde klas van de middelbare school besluit hij niet meer mee te doen met de ramadan. Hij trekt veel op met zijn vrienden Gilles en François en leidt een eigen leven. Hamid krijgt meermaals te maken met onverhuld racisme. Gegeven moment waagt hij het op school om de leraar aan te spreken vanwege zijn opmerking die doorspekt is met blanke superioriteit:

"Zeg, Pierre, als Hamid het kan, moet het voor jou toch geen probleem zijn. Wat bedoelt u daarmee? Vraagt Hamid. …. Bedoelde u soms dat wat een Arabier kan vanzelfsprekend binnen het bereik van een Fransman ligt? Dat als ik het kan met mijn achterlijke Afrikanenbrein, de Blanke Man het ongetwijfeld beter kan dan ik? Is dat wat u bedoelde?"

Zijn vrienden nemen het gelijk voor hem op en alle drie worden de klas uitgestuurd. Dit durft hij natuurlijk niet thuis te vertellen. Hamid probeert er achter te komen wat er is gebeurd in Algerije waarom zijn vader heeft moeten vluchten. Maar Ali houdt zijn mond, heeft geen antwoord omdat hij het zelf ook niet weet. Hij heeft niet gekozen. Het is hem overkomen. De eeuwige strijd tegen discriminatie en zijn positie als tweederangs burger worden aan de volgende generaties doorgegeven. Naast de schande om als 'Harki' te worden bestempeld. Een Algerijnse Fransman zal nooit een Fransman worden.

Door een andere vriend Stéphane komt Hamid in contact met het communistische gedachtegoed. IJverig probeert hij tevergeefs Het Kapitaal te lezen. Maar het sterkt wel zijn verzet tegen de situatie. Zelfs in zijn wekelijkse buurthulp zet hij uitgebuite werklui aan om hun rechten op te eisen, om te gaan staken.

Dan ontmoet Hamid in 1972 zijn toekomstige vrouw Clarisse. Zijn afkomst, discriminatie, schaamte en 'onduidelijke' identiteit trekken een zware wissel op hun relatie. Toch overwint de liefde, ze trouwen en krijgen vier dochters. Een daarvan is Naïma, de derde generatie waar het verhaal mee is begonnen.

In het laatste deel 'Parijs is een feest' wordt zij door haar werkgever, de galeriehouder, naar Algerije gestuurd om een kunstenaar zover te krijgen kunst af te staan voor een expositie in Parijs. De spanning is intens. Is ze wel welkom? Komt ze als kleindochter van een 'Harki' Algerije wel binnen? Het land waar ze oorspronkelijk vandaan komt maar wat ze totaal niet kent. Het blijkt tenslotte wel mee te vallen. Ook bezoekt ze het dorpje van haar grootvader in Kabylië waar inmiddels "de baardmannen" (lees: moslimextremisten) het voor het zeggen hebben. Daar maakt ze kennis met haar achtergebleven familie. Allereerst wordt ze geconfronteerd met wantrouwen en distantie. Nadat de familieband duidelijk is gemaakt, haar oom overtuigd is dat ze niet terug is gekomen om bezit terug te vorderen moet ze vervolgens grote moeite doen om überhaupt te kunnen communiceren. Gelukkig is er een persoon die enkele woorden Frans machtig is. Het verschil tussen de werelden van dit bergdorp in Algerije en het bruisende leven in Parijs kan niet groter zijn. Naïma raakt bewust dat aan haar dubbele identiteit niet te ontkomen is. Er zit niets anders op dan dit te accepteren.

"Wat niet wordt doorgegeven, gaat verloren, zo simpel is het. Je komt hier vandaan maar je bent hier niet thuis"

De kunst van het verliezen is prachtig geschreven. Gevoelig. Alle personages zijn mensen van vlees en bloed. Ieder met zwakheden, soms een enorme gelatenheid, vaak met weemoed en ieder op zoek naar houvast. Identiteit, spanningen en sociale klasse voeren de boventoon zonder het verhaal te verstoren. Het verleden is onontkoombaar en blijft generaties lang in zijn greep houden.

Een minpuntje dat voor mij enigszins theatraal overkomt, is het feit dat Hamid, tientallen jaren later, zijn Franse jeugdliefde uit Algerije tegenkomt in een café in Parijs. Daarna verdwijnt zij weer van het toneel en draagt niet bij aan het verhaal.

Uniek is deze roman zeker niet maar wel universeel en herkenbaar. Ook voor Nederland zoals bijvoorbeeld de Molukse gemeenschap die na hun vlucht uit de Molukken hier in twee voormalige concentratiekampen Westerbork en Vught terecht zijn komen. Vluchtelingen is iets van alle tijden. Na hoeveel generaties wordt iemand echt volledig als staatsburger gezien?

De kunst van het verliezen is een familiegeschiedenis die het lezen waard is. Een verhaal dat alleen maar begrip kan opwekken voor de vreemdeling. Deze roman over vluchten, vrijheid, acceptatie en doorzettingsvermogen moet meer gelezen worden. Juist nu.

--

Titel: De kunst van het verliezen

Auteur: Alice Zeniter

Vertaling: Martine Woudt en Marijke Arijs

Pagina’s: 463

ISBN: 9789029525701

Uitgeverij De Arbeiderspers

Verschenen: oktober 2018