Marcel Proust - In de schaduw van meisjes in bloei

Essay door Dietske Geerlings
Uitgeverij De Bezige Bij

Het verlangen naar de kus van de moeder voor het slapengaan

Over hoe Proust een wereld schept binnen het verlangen

Op het moment dat ik mij had voorgenomen A la recherche du temps perdu van Marcel Proust te gaan lezen, in de wetenschap dat ik daar waarschijnlijk maanden zoet mee zou zijn en dat ik mijn hersenen flink op de proef zou stellen, had ik nooit kunnen bevroeden dat ik al na een paar bladzijdes in zijn zoektocht naar het verleden, die nog maar net begonnen was, een stukje van mijzelf zou hervinden, en wel in de passage, waarin hij bladzijden lang beschrijft hoe hij als klein kind een diepgeworteld verlangen voelde naar de kus van zijn moeder voor het slapengaan.

Natuurlijk is lezen niet alleen maar kennisnemen van de grote wereld buiten onszelf, maar ook het spiegelen van onszelf in de nieuwe wereld die we voorgeschoteld krijgen in het boek. Wat is het nu precies dat ontroert tijdens het lezen? Is het de herkenning? Het verlangen is weliswaar een universeel verschijnsel, maar ik had het niet verwacht dat het mij zo diep zou raken. In deel 3, De kant van Guermantes doet Proust hierover zelf ook een uitspraak:

‘Mensen uit voorbije tijden lijken oneindig ver van ons af te staan. Wij verstouten ons niet bedoelingen bij hen te veronderstellen die dieper gaan dan dat waar zij zich strikt genomen over uitspreken; wij kijken ervan op bij een held van Homerus een gevoel tegen te komen ongeveer gelijk aan gevoelens die wij zelf ondergaan.’

Hiermee beschrijft hij precies mijn eigen ervaring tijdens het lezen van zijn werk, alsof je terloops door het raam bij iemand naar binnenkijkt, die zelf terloops door het raam bij iemand naar binnenkijkt.

Welnu, ik werd dus diep geraakt door het intense verlangen van het kind naar de goedenachtkus van zijn moeder, allereerst doordat ik het verlangen zelf herkende. Al lang voor het slapengaan komt de ik-persoon in een droevige stemming, omdat hij weet dat hij weer een nacht zal moeten doorbrengen, waarin hij niet in de directe nabijheid van zijn moeder zal zijn:

‘Mijn enige troost, als ik naar boven naar mijn slaapkamer ging, was dat mama mij een kus zou komen geven als ik in bed lag.’

Proust beschrijft minutieus hoe de ruimte om hem heen langzaamaan verandert, het licht, de stoffen, de meubels, alles in teken van dat nadere afscheid van zijn moeder.

Daar blijft het echter niet bij:

‘Maar dat goedenachtzeggen duurde zo kort, zij ging zo vlug weer naar beneden, dat het moment waarop ik haar naar boven hoorde komen en er daarna door de gang met de openslaande deuren het zachte ruisen kwam van haar blauwe mousselinen tuinjurk, waar koordjes van gevlochten stro aan hingen, een smartelijk moment voor me was.’

Met andere woorden, het verlangen naar de kus wordt haast ondraaglijk door het vooruitzicht dat het moment weer zo snel voorbij zal zijn. Dan sijpelt langzaam het besef bij de lezer binnen dat hetgeen hij leest veel verder strekt dan alleen dat specifieke verlangen, en dat er oneindig veel verlangens bestaan naar momenten, die weer voorbij zullen gaan. Dit besef wordt bevestigd door beschrijvingen, verderop in het verhaal, ook in de volgende delen, van nog veel meer andere verlangens: de schrijver Bergotte te zien, in contact te komen met het meisje Gilberte, een glimp op te vangen van mevrouw Swann, de uitvoering van ‘Phèdre’ te zien, enz.

De verteller is op zoek naar de verloren tijd en wat blijkt? Die verloren tijd bestaat voor een groot deel uit verlangen naar wat nog zou kunnen plaatsvinden. Dit is een van de parels die ik vond in dit prachtige werk: een voortdurende hang naar dat wat verloren is of nog niet heeft plaatsgevonden. Wat raakt, is de manier waarop de verteller laat zien hoe breed en hoe diep dat verlangen is, zozeer dat er een wereld ontstaat in dat gat, in de leegte van het ‘niet meer zijn’ of ‘er nog niet zijn’. De ik-persoon is zich diep bewust van de kortstondigheid van het moment waar hij naar verlangt en doet het volgende:

‘Ik was dan ook van plan om in de eetkamer al van tevoren, als de maaltijd was begonnen en ik het ogenblik voelde naderen, van die kus die zo kort en vluchtig zou zijn alles te maken wat ik er in mijn eentje van maken kon, alvast het plekje op de wang te kiezen dat ik zou kussen, mijn gedachten erop voor te bereiden, zodat ik dankzij die mentale aanloop tot een kus de hele minuut die mama mij zou gunnen kon wijden aan het voelen van haar wang tegen mijn lippen, zal een schilder die maar korte poseerzittingen kan krijgen zijn palet prepareert en al van tevoren uit zijn geheugen en aan de hand van zijn aantekeningen alles heeft gedaan waarvoor hij het desnoods zonder de aanwezigheid van zijn model kon stellen.’

De ik-persoon neemt dus als het ware plaats in dat verlangen en ‘schept’ invulling. Alles bevindt zich in zijn hoofd, maar alles is gericht, geconcentreerd op het moment dat gaat komen.

Het wonderlijke is dat het moment zelf niet of nauwelijks beschreven is, waardoor steeds duidelijker wordt dat het verlangen centraal staat en niet de vervulling ervan. In het geval van de kus is het zelfs wat schrijnend, want de betreffende avond is er bezoek aan tafel, waardoor de ik-persoon alleen naar zijn bed moet en zijn moeder bij de gast zal blijven. Zelfs boven op zijn kamer probeert hij zijn moeder door een briefje nog naar boven te krijgen, maar als ook dat niet werkt, zit er voor hem niets anders op dan wakker blijven tot zijn moeder gaat slapen. Zijn moeder is streng, want zij wil hem in zijn gevoeligheid niet te veel tegemoetkomen. Als zij hem ’s nachts huilend op de trap vindt, stuurt ze hem weg. Zijn vader neemt het onverwachts voor hem op en zegt tegen zijn vrouw dat ze voor deze nacht maar bij haar zoon op de kamer moet slapen, omdat hij zoveel verdriet heeft. Zijn moeder geeft onder protest toe, maar gek genoeg is de kleine jongen daar helemaal niet gelukkig mee, alsof er een wet is overtreden, waardoor hij alleen nog maar verdrietiger wordt.

Dat ‘niet bereiken’ terwijl alles erop gericht is het te bereiken, raakt keer op keer. Het blijft niet bij de kus van de moeder. Ook als hij verliefd wordt op Gilberte en Albertine, is dat verlangen eindeloos en vult hij bladzijden lang dat verlangen in met beelden, gedachten en gevoelens. Dat hij daarmee een wereld op zichzelf schept, beseft hij zelf ook, want op het moment dat de geliefde persoon hem nadert, herkent hij haar niet meer, zozeer heeft hij in zijn verlangen een eigen invulling van haar in zijn hoofd geschapen. Oog in oog met haar, moet hij zijn fantasie bijstellen, blijkt zij een vlekje bij haar oog te hebben, heeft haar huid een andere kleur. De beelden glijden over elkaar heen en op het moment dat hij eindelijk het meisje mag kussen, is hij in uiterste verwarring, omdat het moment in niets lijkt op de intens beleefde voorstelling ervan in zijn hoofd.

Hetzelfde gebeurt als hij in deel 2 In de schaduw van meisjes in bloei de ‘Phèdre’ van Racine, uitgevoerd door La Berma mag bijwonen. Hij heeft het stuk van tevoren eindeloos veel hardop gelezen, in allerlei verschillende intonaties, een intense beleving in vergelijking met zijn ervaring tijdens het optreden zelf:

‘Hoewel ik mijn ogen, mijn oren, mijn geest op La Berma richtte om geen greintje te missen van wat mijn bewondering kon opwekken, lukte het me niet ook maar iets daarvan op te vangen.... Om meer inzicht te krijgen, om te zien of ik kon ontdekken wat er mooi aan was, had ik het liefst iedere stembuiging van de kunstenares, iedere gezichtsuitdrukking willen stilzetten of bevriezen. Maar door al mijn mentale behendigheid in te zetten en vóór het begin van elke versregel mijn aandacht paraat en toegespitst te houden, probeerde ik op zijn minst geen enkel onderdeel van de duur van ieder woord, van ieder gebaar, aan loze voorbereidingen te verspillen, en zodoende dankzij een intense concentratie even diep in de woorden en gebaren door te dringen als ik tijdens een urenlange tekstanalyse had kunnen doen. Maar wat duurde het kort! Nauwelijks had mijn oor een klank opgevangen of er kwam een andere voor in de plaats.’

Proust laat hier zien dat het verlangen zoveel rijker is, dieper, intenser, dan de invulling ervan. In alle toonaarden komt dit besef terug, in alle variaties. Dat raakt, omdat het de kracht laat zien van de geest, die zegeviert boven de werkelijkheid, de waan van de dag. Het is haast een overwinning op de tijd, die verloren werd geacht. Dat vind ik troostrijk voor wie zich ziek voelt van verlangen. Het is de kunst van het verdiepen, van zingeving: levenskunst.

Deel 01 van deze zevendelige reeks essays over Op zoek naar de verloren tijd is hier te lezen.

Titel: In de schaduw van meisjes in bloei
Auteur: Marcel Proust
Reeks: Op zoek naar de verloren tijd, deel II
Vertaling: Philippe Noble en Desiree Schyns
Pagina's: 480
ISBN: 9789403118901
Uitgeverij De Bezige Bij
Verschenen: november 2018