Brigit Koopman - De oude actrice en ik, of Het verborgen leven van Elisabeth Andersen

Recensie door Roosje

Uitgeverij Balans

Love is all you need?

De titel van dit boek moet je erg serieus nemen: De oude actrice en ik. Zelf begin ik vaak als een tabula rasa aan een boek of dat is in ieder geval mijn streven. Soms lukt dat niet, dan heb ik al bepaalde verwachtingen van een boek, en die verwachtingen worden meestal niet ingelost. Op zich is het beter voor jezelf als je blanco een boek ingaat. En dat deed ik, dat wil zeggen voor een groot deel deed ik dat. Ik vermoedde een biografie te gaan lezen over actrice Elisabeth Andersen. Biografieën zijn vaak reuze belangwekkend. Ze gaan over mensen met een afgerond leven en dan kun je het en een ander te weten komen over hoe iemand zijn leven heeft vormgegeven. Het is erg fijn als de biograaf een beetje goed kan schrijven. Soms leeft de betreffende persoon nog en dan kan tot verwikkelingen leiden. De persoon kan het niet eens met de opvattingen van de biograaf of hoe die schrijft. Over het algemeen kun je wel zeggen dat het beter een biografie te schrijven als de persoon de eeuwige jachtvelden reeds is ingetrokken.

Dus ik dacht: ik ga een biografie lezen van Elisabeth Andersen - overigens een pseudoniem voor Annetje de Bruijn -, de toneelspeelster. Als ik de titel iets nauwkeuriger zou hebben beschouwd, had ik kunnen weten dat dit boek niet zomaar een ‘eenvoudige’ biografie is. Er is sprake van een beroemde persoon maar ook van een ’ik’, dat is de auteur van de biografie. Blijkbaar spelen beiden een rol in dit boek. En dat is ook zo. Regelmatig duikt Brigit Kooijman, freelance-journalist van onder andere NRC-Handelsblad, als ‘ik’ op. Dit boek kent dus twee hoofdpersonen. De ik schrijft af en toe dat ze bij Andersen thuiskomt met een doosje truffels of een bosje bloemen voor haar verjaardag. Aan het eind van het boek blijkt ineens dat de twee vrouwen het een stuk minder met elkaar kunnen vinden en dat er zelfs een advocaat aan te pas komt. Dan schrijft Kooijman:

‘[…] echt close zijn we nooit geworden […] mijn doel was alles te weten te komen over haar levensloop en te begrijpen hoe die beïnvloed is door de keuzes die ze maakte. […] Dat mijn onbegrensde interesse in haar niet wederzijds was, vond ik eerder prettig dan storend. Het hielp onze relatie professionele te houden.’ (2020: 185)

Ik was totaal overrompeld: wat was hier gebeurd tussen die vrouwen? Meer context alsjeblieft. Al eerder had Kooijman her en der gereflecteerd over haar onderzoek met betrekking tot Andersen, de research, de andere bronnen dan alleen de interviews en over hoe die levensfeiten dan wel geïnterpreteerd moeten worden. Op die momenten vond ik het nog wel interessant; het geeft een extra dimensie aan het schrijven van een biografie. Maar uit het citaat dat ik hierboven geef, blijkt toch meer dan reflectie. Her riekt zelfs een beetje naar dedain of iets dergelijks. Dedain is een te groot woord, al ervoer ik dat wel zo toen ik het las. Ineens komen ook begrippen als ‘groupie’ en overdenkingen als: denkt Andersen nu dat ik haar ghost writer ben? En gedachten als: Andersen was wel erg verzot op beroemdheden, zoals bijvoorbeeld dat Israël Querido en Max Euwe als vrienden bij hen aan huis kwamen toen zij een kind was. Ik heb het gevoel dat dat wel ineens uit de hemel komt vallen. Ik ben eigenlijk ook geshockeerd. Oké, ik begrijp dat een relatie tussen biograaf en gebiografeerde niet makkelijk is en dat die relatie in de loop der tijd aan verandering onderhevig kan zijn en dat er misschien boze woorden zullen vallen. En oké, het is ook best interessant eigenlijk, want daar hoor je toch niet zoveel over. Voor een deel had dat, schrijft Kooijman, te maken met de omstandigheid dat Andersen met de door Kooijman gebruikte methode van de ‘verhalende fictie’ niet veel op had.

Maar de wijze waarop het in dit boek gebeurt: hrmpffff. Het komt als een donderslag bij heldere hemel en ook: is dit op deze wijze nou nodig?

En dan is er nog het werkelijke onderwerp. Dat is niet Andersens leven, privé en haar carrière als toneelactrice; het echte onderwerp is Andersens levenslange fascinatie voor een van haar eerste geliefden, de joodse man Werner Münsterberger. Zij hadden een relatie van 1942 tot 1947. Andersen liet hem gedurende de oorlog bij haar in haar flat onderduiken. Hoewel de relatie na de oorlog verbroken werd, bleven zij naar elkaar verlangen en was er ook wel sprake van dat zij weer bij elkaar zouden komen. Geen van Andersens twee echtgenoten, Jan Retèl en Henk Nauta, kon aan Werner tippen. Altijd is zij naar Werner blijven verlangen.

En daar gaat dit boek dus over: de relatie met Werner en hoe het toch kan dat zij niet met elkaar konden blijven omgaan. Verklaringen, feiten, afstand, oorlog natuurlijk. De oorlog was hun liefdesnest en na de oorlog veranderde alles.

Zo moet je de ondertitel van dit boek begrijpen: Het verborgen leven van…. Het gaat om liefdesgeschiedenissen, vooral die met Werner maar ook met heel veel andere mannen. Er waren veel passages waarvan ik dacht: ben ik nu de Privé aan het lezen of wat? Talloze aanrandingen of gebeurtenissen die daar wel op lijken, van collegae en bazen van het toneel en zo; hele en halve amoureuze toestanden… ik hoef niet alles te weten en een beetje meer context had er wel bij gemogen.

Ik begon lekker in dit boek, want de auteur heeft een vlotte pen en een aantal gebeurtenissen zijn heel interessant. Toevallig lees ik tegelijkertijd een ander boek over de oorlog, - want de oorlog neemt begrijpelijkerwijze een grote plaats in in dit boek van Kooijman - Roxane van Iperen, ’t Hooge nest. Vreemd genoeg kom ik er achter dat ik al veel kennis heb over WOII in Nederland en over de Jodenvervolging; ik word er alsmaar verdrietiger van. Maar hé, dat is mijn ding, daar gaat het nu niet om.

En die liefdesgeschiedenis die zich maar blijft voortrekken; ik dacht op een bepaald moment: is dit nu een sentimentele draak of een werkelijk verdrietige toestand? Ik neig tot het eerste; dat is niet best. Is het Kooijman die mij die kant op duwt?

Ik heb inhoudelijk verder niet zo veel te vertellen over deze zeer gedeeltelijke biografie van Andersen; ga zeker zelf lezen als het je interesseert. Ik merk dat ik een wat moeizame relatie heb met toneel. De opsomming van de vele stukken waarin Andersen gespeeld heeft, doet me niet zo veel. Het is reuze goed dat zij drie maal de Theo d’Or heeft gewonnen als enige vrouw. Chapeau!

Op 3 oktober 2018 stierf Elisabeth Andersen, 98 jaar oud.

Brigit Kooijman

In september 2020 verschijnt mijn boek De oude actrice en ik. Het verborgen leven van Elisabeth Andersen. Momenteel ben ik bezig met de laatste redactieronde. Het is een heel proces geweest, van eerste idee tot (bijna af) manuscript.

Op Facebook hou ik sinds 2015 een blog bij over de totstandkoming van De oude actrice en ik.

Ooit begon ik mijn werkende leven als vertaler, opgeleid aan het Instituut voor Vertaalwetenschap. Andermans woorden weergeven dwingt je om na te denken over de finesses van de taal. Het was de leerschool die me uiteindelijk leidde naar de journalistiek. De afgelopen jaren schrijf ik vooral voor NRC Handelsblad. Sinds 2010 werk ik daarnaast als docent journalistieke vaardigheden.

(Bron: https://www.brigitkooijman.nl)

Titel: De oude actrice en ik of Het verborgen leven van Elisabeth Andersen

Auteur: Brigit Kooijman

Pagina's: 240

ISBN: 9789463821001

Uitgeverij Balans

Verschenen: september 2020