Jon Fosse - Melancholie I / Melancholie II

Dubbelrecensie door Dietske Geerlings

Uitgeverij Oevers

In de gang der gedachten

Het is een uitdaging te beschrijven wat er in het hoofd van de lezer gebeurt als hij ‘Melancholie I’ en ‘Melancholie II’ van Jon Fosse leest, verondersteld dat er in het hoofd van elke lezer hetzelfde zou gebeuren, wat natuurlijk onmogelijk waar kan zijn. Eenvoudig vertellen waar deze boeken over gaan, de lezer buiten beschouwing latend, is ook geen optie, want de feitelijke gebeurtenissen in beide romans zijn in één zin samen te vatten en volstrekt ondergeschikt aan wat er tijdens het lezen met jezelf gebeurt. Fosse maakt zogezegd maximaal gebruik van het hoofd van de lezer. Dan rest mij op deze plek niets anders dan verslag te doen van wat er in mijn hoofd gebeurde tijdens het lezen. Ik hoop dat er meer lezers zullen volgen die hun eigen ervaring zullen delen, zodat duidelijk zal worden wat Fosse daadwerkelijk teweegbrengt.

Al op de eerste bladzijde van beide romans word ik geconfronteerd met een ongewone herhaling. Bij Melancholie I ligt de ‘ik’, de schilder Lars Hertervig (1830-1902) in zijn mooie, paars fluwelen pak, op bed en hij geeft bij herhaling aan dat hij Hans Gude niet onder ogen wil komen, omdat hij bang is dat Hans Gude zal zeggen dat hij niet kan schilderen.

‘Ik wil Hans Gude niet horen zeggen dat hij het schilderij waar ik mee bezig ben niet goed vindt. Ik wil gewoon op bed blijven liggen. Vandaag kan ik Hans Gude niet onder ogen komen. Want stel dat Hans Gude het schilderij waar ik mee bezig ben niet mooi vindt, maar pijnlijk slecht, vindt dat ik helemaal niet kan schilderen, stel dat Hans Gude zijn dunne vingers door zijn baard laat gaan en mij recht aankijkt met toegeknepen ogen en zegt dat ik niet kan schilderen, dat ik niets te zoeken heb op de kunstacademie in Düsseldorf, op geen enkele kunstacademie trouwens, stel dat Hans Gude zegt dat ik nooit kunstschilder zal worden.’

In ‘Melancholie II’ loopt de oude Oline, de zus van Lars Hertervig, stapje voor stapje, de steile berghelling omhoog, met in haar ene hand een stok en in haar andere een snoer met vis. Bij elke stap geeft ze aan hoe haar voeten zeer doen en probeert ze zichzelf moed in te spreken.

'Nog een klein eindje, ja, dan mag ze even uitrusten, denkt Oline. Maar ze moet nog even volhouden. En zodra ze blijft staan doen haar voeten minder zeer. En hoe langer ze blijft staan, hoe minder zeer haar voeten doen. Nog even nu, dan mag ze uitrusten, voordat ze het laatste stukje moet afleggen, denkt Oline.’

De herhaling is weerbarstig, roept weerstand op, aversie soms. Ja, ja, ja, nu weet ik het wel! Uit respect voor de auteur lees ik verder. Waarom doet hij dit? Waarom draait hij in de zinnen steeds opnieuw om de kern, het niet onder ogen willen komen van Gude, of de pijn in de voeten van Oline? Na een paar bladzijdes ga ik het voelen. Ik kom in een cadans die vrijwel synchroon loopt met mijn eigen gedachten, die zich ook in cirkels draaien om datgene wat op dat moment van belang is. Ik herinner mij de cadans van het beklimmen van bergen, stapje voor stapje omhoog, die ik ook zelf ooit heb beleefd. Ik herinner mij momenten waarop ik, net als Lars, zelf naar erkenning zocht en bang was die niet te vinden bij mijn collega’s. Na een paar bladzijdes voel ik ook de kleine verschuivingen die ik ongemerkt heb ondergaan. Aan de angst om Gude onder ogen te komen, is een nieuwe sectie toegevoegd, namelijk de mooie Helene die net nog in zijn kamer stond en die haar haren losmaakte voor hem en voor het raam stond. Deze sectie mengt zich met die van de angst om Gude onder ogen te komen. Ze draaien samen rondjes, tot zich enkele zinnen verder weer een nieuw element aandient. Bij Oline is het de angst dat ze het secreet (het eenvoudige wc-hokje dat zich in haar tuin bevindt) niet zal halen om haar behoefte te doen. In het secreet hangt aan de deur het schilderijtje van haar broer Lars, dat op een gegeven moment ook mee gaat doen in de stroom van herhalingen, evenals haar schoonzus, die kennelijk halverwege de helling woont, en roept dat ze moet binnenkomen omdat haar andere broer Sivert haar wil spreken voordat hij zal sterven. In Olines herinneringen kom ik los van haar bijna banale gedachten over de vis en het secreet, die een groot deel van het boek overheersen. Ik raak in de ban van de bijzondere band met haar broer, voel hoe ze hem steeds opnieuw in essentie probeerde te bereiken, in de ontroerende dialogen, die al net zo in herhaling vallen. Ik voel in haar pogingen het menselijk tekort tot op het bot.

Na verloop van tijd kom ik erachter dat ik bij Melancholie I in de maalstroom van gedachten van een geesteszieke schilder ben terechtgekomen, bij Melancholie II in die van een oude vrouw die opgaat in herinneringen aan een ver verleden, die zich op de voorgrond plaatsen en de gebeurtenissen uit het heden naar de achtergrond verdringen en zelfs laten verdwijnen.

Hier ga ik voelen hoezeer ik er zelf toe doe als lezer. Het is het aloude principe van de dramatische ironie. Ik weet dat Oline eerst de vis naar haar eigen huis wil brengen en naar het secreet wil om haar behoefte te doen, alvorens op bezoek te gaan bij haar broer Sivert. Omdat ik meegenomen word door haar cyclische gedachten, merk ik ook dat zij zo in beslag genomen wordt door de vis en het secreet dat zij het bezoek aan Sivert helemaal vergeten is. Ik krijg het benauwd, want ik voel dat die Sivert niet lang meer te leven heeft. Gaat zij hem nog wel spreken? Zijn vrouw Signe was namelijk behoorlijk dwingend aan het roepen naar Oline. Ik zit in een lastig parket: ik zit vast in haar gedachten, maar tegelijkertijd ben ik zelf als lezer Sivert niet vergeten. Er komt een afstand tussen Oline en mijzelf en die gaat wringen. En ik voel hoe het leven tussen mijn vingers door glipt, terwijl ik mij concentreer op triviale zaken, hoe mijn broer kan sterven terwijl ik met veel pijn en moeite een po op tafel zet, om mijn behoefte te doen, zodat ik niet helemaal naar het secreet hoef te lopen.

Hetzelfde gebeurt bij Lars Hertervig. Hij is helemaal in de ban van zijn mooie Helene, maar ik begrijp uit zijn gedachten dat zijn huisbaas Winckelmann, de oom van Helene, hem uit huis wil zetten, en hoe sterk hij er ook van overtuigd is dat Helene op hem wacht en Winckelmann Helene voor zichzelf wil houden en ‘vieze dingen’ met haar wil doen, kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat Lars alles niet meer zo scherp ziet. Hij praat tegen Helene als ze er niet is, wat blijkt uit de reacties van zijn omgeving. Ook bij Lars ga ik de afstand voelen. Ik draai in kringetjes om hem heen, zit soms in zijn hoofd, en zie hem dan weer van een afstand. Ik voel hoe ik mij laat beheersen door mijn eigen angsten en mijn grip op de werkelijkheid verlies.

Als in het laatste deel van ‘Melancholie I’ het perspectief verschuift naar de schrijver Vidme, ga ik voelen hoe universeel deze ervaring van eindeloze herhalingen is. Zij is niet voorbehouden aan een geesteszieke schilder of dementerende vrouw. Wij zijn allen onderhevig aan een eindeloze gang van gedachten die nauwelijks stopgezet kan worden.

Nu ik beide boeken uit heb, heb ik heimwee naar de cadans, en moet ineens denken aan het Canto Ostinato van Simeon ten Holt, waar ik ook bij tijd en wijle naar kan verlangen. Ik voel een lichte aarzeling de lezer op te dringen met mijn eigen associatie met deze muziek, want wie ben ik? Maar toch. Het Canto Ostinato is een niet vaststaand muziekstuk dat opgebouwd is in secties, waarvan de uitvoerenden zelf mogen bepalen hoe lang ze aangehouden worden. Binnen die secties wordt eindeloos herhaald. Bij de overgang van de ene sectie naar de volgende ervaar je minieme verschuivingen. Het is exact hoe ik deze twee romans heb ondergaan. Ik las daarna dat zijn werk ook vergeleken werd met de composities van Philip Glass, een minimalist net als Simeon ten Holt. De lezer put uit zijn eigen ervaringen en associaties.

De essentie van deze werken is voor mij dat ik mij bewust word van mijn eigen gedachtepatronen, hoe mijn eigen gedachten in beslag worden genomen door kleine bezigheden die mijn aandacht opeisen, angsten die zich mengen met de bezigheden, herinneringen die worden opgeroepen door diezelfde bezigheden. Fosse boort de diepere laag in de mens aan en legt die bloot, laat niet alleen zien, maar ook intens voelen, hoe wij als eenzame eilandjes tussen andere mensen drijven, verlangend naar wezenlijk contact met de ander, bang om onszelf te verliezen in waanzin of vergetelheid.

Titel: Melancholie I / Melancholie II

Auteur: Jon Fosse

Vertaling: Edith Koenders en Adriaan van der Hoeven

Pagina's: 320 / 136

ISBN: 9789492068217 / 9789492068361

Uitgeverij Oevers

Verschenen: oktober 2018 / april 2020