Philip Roth-Het contraleven

Recensie door Roosje 

Uitgeverij De Bezige Bij 

Twee broers of over het schrijven van romans

 

Spoilers!!!! Onderstaande analyse niet lezen, voor je het boek zelf gelezen hebt, tenzij het je niet kan schelen.

Wat een intrigerend boek, wat een boek vol kuilen, struikelingen en dubbele en driedubbele bodems, wat een verbaal kanon - ja, dat is Philip Roth meer dan toevertrouwd -, wat een taaltiran, wat een zinnen-mitrailleur, wat een charmeur, wat een woordentovenaar!

Vijf hoofdstukken kent deze roman uit 1986:

1. Basel, over broer Henry, die overlijdt na een hartoperatie.
2. Judea over broer Henry, die, safe and sound, naar een dorp op de West-Bank,, Agor genaamd, Judea, Israël is verhuisd.
3. In de lucht, Nathan verhindert - sort of - een vliegtuigkaping.
4. Gloucestershire, het pastorale landleven in Engeland, dat wil zeggen in het vooruitzicht, over de dood van Nathan, na een fatale hartoperatie. M.i. het kernhoofdstuk.
5. Onder christenen, het prille huwelijksgeluk - NOT! - van Nathan en Maria in Engeland.

Wat een raar boek, wat zijn die hoofdstukken op een vreemde wijze met elkaar verbonden! In het eerste hoofdstuk gaat Henry dood en in het volgende is hij springlevend. In hoofdstuk 4 gaat Nathan dood en lijkt dat op een omgekeerd hoofdstuk 1: Nathan lijkt Henry te zijn geworden. Vier hoofdstukken zijn plaatsbepalingen, een hoofdstuk gaat niet eens over Gloucestershire, tenzij je dat opvat als de green pastures van na je dood - dat zou best kunnen -. Het laatste hoofdstuk is geen plaatsbepaling maar speelt zich af in de groene heuvels en mistige dagen van het Engelse platteland, dus Gloucestershire.

Het laatste hoofdstuk: het prille huwelijksgeluk van Nathan en Maria wordt in de kiem gesmoord, letterlijk en figuurlijk; nog voor hun kind geboren is, is het alweer over. Zij zijn er snel achter dat ze te verschillend zijn.

Het duurde even voor ik doorhad waar deze roman eigenlijk over gaat. Terzijde: in verhouding tot Lolita vind ik deze roman nog tamelijk inzichtelijk; ligt vast aan mij ;-). Dit boek gaat over de roman, over het schrijven van een roman, over de poëtica van Philip Roth. Zo is het begrijpelijk dat Roth gebruik maakt van zijn alter ego Nathan Zuckerman. Over Nathan Z heeft Roth een aantal romans geschreven en zelfs in zijn autobiografie De feiten. De autobiografie van een schrijver (1988) speelt Nathan Z een hoofdrol.

Waarom maakt een auteur gebruik van een alter ego? Iedereen weet dat je alter ego jou vertegenwoordigt. Nathan Z is Philip Roth. Deze roman maakt de noodzaak van het gebruik van een alter ego duidelijk. Nathan Z is nodig om het onderzoek naar het schrijven van romans door Philip Roth mogelijk te maken. Nathan Z is Philip Roth maar eigenlijk nog veel meer; hij is ook de Philip Roth die in andere situaties anders zou kunnen reageren. Nathan Z is ruimer dan Philip Roth, maar valt toch ook met hem samen.

Via Nathan Z, en in deze roman ook zijn broer Henry, kan Roth helemaal los gaan met ‘what if’-situaties. Denk eens aan Roths roman Het complot tegen Amerika: een ‘what if’-verhaal par excellence.

Om zich nog vrijer te kunnen bewegen schrijft Nathan Z een roman die op autobiografische data is gestoeld: Carnovsky (lees: een Zuckerman-roman). Hoe verhouden feiten, autobiografische feiten, zich tot fictie? Maakt de fictie de feiten eigenlijk niet zelfs beter? Kunnen bepaalde situaties, bepaalde kwesties niet beter onderzocht worden door ze fictioneel te maken? Denk aan: wat betekent het om jood te zijn? Om een jood te zijn in de diaspora? Om een jood te zijn in Amerika, de plek waar je geboren bent, maar je grootouders niet, waar de Holocaust niet heeft plaats gehad? Om een jood te zijn in Zwitserland, in Engeland, in Europa dus, waar de Holocaust nog steeds voelbaar is maar een soort van ondergeschoffeld wordt (diep trauma). Om een jood te zijn in het Eigen Land (hoofdletters van mij, rdv), Israël? Om een jood te zijn op de West-Bank, een orthodoxe jood, een geseculariseerde jood in Jerusalem?

Dus: hoe ziet de roman eruit als ik, Nathan Zuckerman, Nathan - mijzelf - en Henry dood laat gaan? Hoe ziet die roman eruit als ik zelf doodga en ik de roman schrijf vanuit het standpunt van Henry? Hoe ziet de roman eruit als ik mijn eigen ‘Beobachters’ standpunt laat varen en me stort in een verliefdheid met een niet-joodse vrouw, een goj, een sjikse? Maria heet niet toevalligerwijze ‘Maria’, naar de moeder van de Messias; ze is christelijk in al haar poriën. (Voor de volledigheid: de Messias is voor de joden nog niet gekomen; joden wachten nog op Zijn komst; Jezus is de Messias van de christenen, niet van de joden).

Dan is er het andere punt wat hier nauw mee samenhangt: Philip Roths poëtica. Hoe schrijft Philip Roth? Hij schrijft in ieder geval met een hoop dubbele bodems. Hij schrijft en hij reflecteert op dat schrijven van hem, hij onderzoekt met zijn schrijven; soms bijna in een zin. Hij schept verwarring - zo zijn er twee Maria’s, Henry’s Maria in 1. Basel, een seksueel vrijgevochten vrouw met wie hij niet durft weg te lopen van zijn gezin. En de Maria van Nathan, een preutse, ingetogen Engelse vrouw van betere komaf met een hoop issues. In het begin van hoofdstuk 4 staan een paar ideeën over fictie die Nathan te berde brengt: 1. er is fictie die met veel kabaal in de lucht geschoten wordt; 2. er is fictie die niet aanslaat, explosieven die niet willen ontbranden; 3. er is fictie die gericht is op het binnenste van de schedel van de schrijver zelf. (min of meer letterlijke citaten, ca. p. 223, 1997, mijn versie).

Ook met deze hele roman schept Roth verwarring, waaruit hij poogt het beste te halen voor een roman maar ook het verloop beschrijft van het schrijven van een roman. Het vervolg op zijn roman Carnovsky. De tweede versie van Carnovsky deel 2 (hier ook verdubbeling!) wordt door Henry en door Maria - Nathans Maria - na Nathans dood gevonden op zijn bureau. Henry heeft zo zijn redenen om de bladzijden waarin hij voorkomt en waar zijn buitenechtelijke relaties worden beschreven, te willen vernietigen. Zijn vrouw weet het niet en hij wil zijn huwelijk niet op het spel zetten. Maria is bang dat haar ex naar wie zij terug wil - als ik het goed heb onthouden - haar aandeel ziet in het leven met Nathan. Maria laat toch alles liggen en denkt dat zij ermee weg komt door te stellen dat dit een roman is en alles fictie. Later denkt Henry ook in die richting: het is een roman, het is fictie. Maar het knelt, die relatie fictie - werkelijkheid, het schuurt.

Overigens ben ik zelf dol op een roman die het schrijven van fictie, van een verhaal, van een roman, van de roman in kwestie - en je dus als lezer zogenaamd meeleest met het schrijfproces - tot thema heeft. Gek genoeg zijn die er niet heel veel. Ik denk hier aan Leon de Winter, Hoffman’s honger (dacht ik, ik doe het uit mijn blote hoofd). In poëzie is het gebruikelijker te dichten over het dichten. Het meta-niveau.

Ik meen dat dit boek, Het contraleven, voornamelijk gaat over het schrijven van romans door Philip Roth. Zijn onderzoek hiernaar: hoe zit het misschien, hoe zou het kunnen zijn, hoe experimenteer ik, bijvoorbeeld met behulp van ‘what-if-verhalen’.

Kaïn heeft Abel gedood, een gravure van Gustave Doré

Maar er zijn andere thema’s die steeds terugkomen; in willekeurige volgorde:

--angst voor impotentie; letterlijk en figuurlijk! Dat is een terugkerend thema bij mannelijke auteurs, zie bijv. T.S Eliot, The Waste Land; Nabokov, Lolita. Volgens mij een veelvoorkomend thema in Amerikaanse literatuur. Meer dan in Nederlandse literatuur?

--de verhouding van joodse Amerikanen tot Israël; zie ook Nicole Krauss, Donker Woud.

--wat betekent het om jood te zijn als je niet gelovig bent en niet in Israël woont? Roth is vele malen beticht van ‘joodse zelfhaat’.

--relatie tot vrouwen, echtgenotes en minnaressen. Roth zelf is ook een paar keer getrouwd geweest; een ‘vrouwenman’.

--wat betekent het om broers te zijn? Overeenkomsten, verschillen? Een soort van Kaïn en Abel? Broedermoord, letterlijk en figuurlijk.

--leven en dood - zijn ernstige zaken (stukje uit een boeddhistische soetra...)

--‘what-if-situaties’

--persoonsverwisseling: Henry wordt Nathan en vice versa; twee Maria’s; Zuckerman en Roth.

--dubbele bodems; driedubbele bodems.

De lijst is niet volledig.

Nog een paar woorden over Roths stijl. Philip Roth is een zeer hartstochtelijk auteur. Hij schrijft met de pen als was het een geweer. Hij vuurt de woorden, de zinnen, de verhalen, de kwesties met volle sterkte op je af. Dat is heftig. Hij is niet de auteur van het zuinige woord. Maar altijd is hij über-intelligent, hij onderzoekt hoe de dingen voor hem zijn en hoe alles verandert. Talloos zijn de allusies, er is sprake van veel intertekstualiteit, - zeer leerzaam -. Hij beziet de zaken vanuit zo’n beetje alle perspectieven die er bestaan. Daar moet je wel een beetje tegen kunnen. Ook het gebruik van al die dubbele bodems en het niet afhoudende van zijn prachtige zinnen, daar moet je in groeien, denk ik. Het contraleven is, evenmin als Operatie Shylock, een roman waar je mee moet beginnen, denk ik. Ook de ‘joodse kwestie’ is een onderwerp dat niet iedereen aanspreekt. Niet makkelijk, maar heel erg rijk. 
I love him ;-)

Over de auteur:

Philip Milton Roth (Newark, New Jersey, 19 maart 1933 – New York, 22 mei 2018) was een Amerikaanse literaire schrijver. Hij werd geboren als kind van tweede generatie Joods-Amerikaanse ouders.

Roth behaalde in 1955 zijn master in Engelse literatuur, waarna hij zijn dienstplicht vervulde. Hij doceerde literatuurwetenschappen aan diverse Amerikaanse universiteiten, het laatst aan de University of Pennsylvania. Vanaf 1992 legde hij zich geheel toe op het schrijven.

Op 22 februari 1959 trouwde Roth met Margaret Martinson, van wie hij zich in 1964 liet scheiden van tafel en bed. Margaret overleed in 1968 na een auto-ongeluk. In 1990 trouwde Roth met de actrice Claire Bloom; in 1994 gingen ze uit elkaar. Bij de verschijning van zijn roman I Married a Communist (1998) werd Roth door verschillende journalisten bekritiseerd omdat hij zijn breuk met Bloom zou hebben verwerkt in het mislukte huwelijk van zijn personages Ira Ringold en Eve Frame.

In november 2012 maakte Roth bekend te stoppen met schrijven. Hij stierf in mei 2018 op 85-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Manhattan aan een hartstilstand.

Philip Roth schreef veelal over de Joodse identiteit en de politieke cultuur in de Verenigde Staten. Hij werd met name beroemd door de seksueel revolutionaire roman Portnoy's Complaint (1969). The Breast, The Professor of Desire en The Dying Animal vormen de Kepesh-trilogie, en handelen over het leven van de seksueel vrijgevochten professor David Kepesh. Roths meest geroemde boeken zijn American Pastoral (1997), I Married a Communist (1998) en The Human Stain (2000), die samen de American Trilogy genoemd worden omdat ze een soort biografie van het naoorlogse Amerika vormen: het eerste boek handelt over de Vietnamoorlog en de protestgeneratie, het tweede over het tijdperk-McCarthy en het derde speelt tegen de achtergrond van het Lewinsky-schandaal. Alle drie de boeken worden 'verteld' door Roths literair alter ego, Nathan Zuckerman.

In 2004 verscheen The Plot Against America, dat gezien wordt als een ander hoogtepunt in Roths oeuvre. Dit boek gaat over een what-if-geschiedenis, die zich afspeelt in de VS tijdens de jaren dertig en veertig, wanneer de verkiezingen niet door de zittende president Franklin D. Roosevelt worden gewonnen, maar door vliegpionier Charles Lindbergh, van wie bekend is dat hij benaderd is voor het presidentschap en wiens nazi-sympathieën en isolationisme gedocumenteerd zijn. Onder 'president Lindbergh' worden er allerlei antisemitische wetten doorgevoerd in de VS, waartegen de joodse familie waar de roman om draait, zich moet verweren.

Sindsdien schreef Roth verschillende kortere romans, die vaak handelen over de fysieke en mentale aftakeling van een mens. Meest geroemd is Everyman (2006), een korte maar aangrijpende roman over verlies en sterfelijkheid. De titel is een verwijzing naar het gelijknamige middeleeuwse toneelstuk (zie Elckerlijc), waarin 'de mens', als hij gaat sterven, verantwoording moet afleggen over zijn aardse gedragingen.

Bibliografie (alleen antiquarisch):

Titel: Het Contraleven

Auteur: Philip Roth

Vertaler: Rob van der Veer

Uitgever: De Bezige Bij

Verschijningsdatum: oktober 2008

Druk: 4e druk

Aantal pagina's: 429 pagina's

ISBN: 9789023421740

Categorie: Literaire romans